Александр I

Википедехь бу Александр I (маьӀна) цӀе йолу нахах лаьцна йаззамаш.
Дехар «Александр Павлович» хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.
Александр I Павлович
оьрс. Александр I
Александр I Павлович
Йерригроссийн Император а, Паччахь а
 —  1825 19 ноябрехь (1 декабрехь)
Хьалха хилларг Павел I
Когаметтаниг Николай I
Польшин паччахь
 —  1825 19 ноябрехь (1 декабрехь)
Хьалха хилларг Титул йукъайаьккхина
Когаметтаниг Николай I
Финляндин Сийлахь эла
 —  1825 19 ноябрехь (1 декабрехь)
Хьалха хилларг Титул йукъайаьккхина
Когаметтаниг Николай I
Малтин орденан протектор
 — 1803
Хьалха хилларг Титул йукъайаьккхина
Павел I-чо Орденан сийлахь магистро санна
Когаметтаниг Титул дӀайаьккхина
Джованни Баттиста Томмазис Орденан сийлахь магистро санна

Дин керста
Вина терахь 1777 шеран 12 (23) декабрь[1]
Вина меттиг Петарбух, Российн импери
Кхелхина терахь 1825 шеран 19 ноябрь (1 декабрь)[1] (47 шо)
Кхелхина меттиг Таганрог, Донан Эскаран Область, Российн импери
ДӀавоьллина Петропавловски килс
Тайпа Гольштейн-Готторп-РомановгӀар
Да Павел I
Нана Мария Фёдоровна
Зуда Елизавета Алексеевна
Бераш Мария, Елизавета
Динлелор православи
Автограф Автографан сурт
Монограмма Монограмма
СовгӀаташ
Сийлахь асхьабан Андрей Первозванни орден Сийлахь Георгийн 4 тӀеганан орден
Сийлахь Невски Александран орден
КӀайчу аьрзунан орден (Полякийн паччахьалла) «ТӀемлойн доьналлин» орденан командор Сийлахь Станиславан 1 тӀегӀан орден (Полякийн паччахьалла)
Сийлахь легионан орденан Йоккхачу жӀаран кавалер Сийлахь Синан орденан командор Сийлахь Людовикан орденан Йоккха жӀаран кавалер
Терезия Марийан тӀеман орденан къонах
ЦӀен аьрзунан 1-ра тӀегӀанан орден 2-га тӀегӀанан аьчка жӀар
Тешамаллин орденан Йоккха жӀаран кавалер (Баден) Вюртемберган тажан орденан Йоккха жӀаран кавалер «ТӀеман гӀуллакхашна» орденан Йоккха жӀар (Вюртемберг)
КӀайн лечин орденан кавалер (Саксен-Веймар-Эйзенах) СерафимгӀеран орденан кавалераш Туьран орденан Йоккха жӀаран командор
ЦӀомберган орденан кавалер Вильгельман тӀеман орденан Йоккха жӀаран кавалер
Португалин Ӏийса пайхамаран, Сантьягон а, туьран а, Ависсан Бенедиктан орденийн цхьаьнатоьхна билгалонан кавалер БӀевнан а, Туьран а орденан Йоккха жӀаран кавалер Сийлахь Хазчу кхаан лакхара орденан кавалер
Сийлахь Георгийн орденан Константинан Йоккха жӀар Сийлахь Фердинандан Диканийн орденан Йоккха жӀар
ЦӀе мудир[d], инарла-фельдмудир[d]
Латар
  • Наполеонан тӀемаш[d]
Викилармин логотип Медиафайлаш Викилармехь

Алекса́ндр I Павлович (12 (23) декабрехь 1777, Петербух — 19 ноябрехь (1 декабрехь) 1825, Таганрог) — Российн барамера-либералан хийцамаш бинаЙерригроссийн Император а, Паччахь а (12 (24) мартехь 1801 шарахь дуьйна), Финляндин сийлахь эла (1809 шарахь), Полякий паччахь (1815 шарахь дуьйна). Оьрсийн историографехь йелла башха эпитет — «Декъала хилла». Екатерина II-чун кӀентан кӀант.

Императоран Павел I-чун а, Мария Фёдоровнин воккхаха волу кӀант[2].

Урхаллин йуьххьехь Къайлаха комитето а, М. М. Сперанскийс а кхечбина хийцамаш бира. Арахьара политикехь лаьттара Йоккха Британин а, Францин а йукъахь. 1805—1807 шерашкахь дакъа лецира французашна дуьхьалара коалицешкахь. 1807—1812 шерашкахь цхьаьна ханна герга вахара Францина. Аьттонца тӀемаш бира Туркойчоьнца (1806—1812), Персица (1804—1813), Швецица (1808—1809). Александр I волуш Россех схьатоьхна Малхбален Гуьржийчоьнан (1801), Финляндин (1809), Бессарабин (1812), Варшавин герцогалла (1815) хилла мехкаш. 1812 шеран Даймехкан тӀом чекхбаьллачул тӀаьхьа 1813—1814 шерашкахь коьрте хӀоьттира французашна дуьхьалара коалицина. Бонапарт Наполеон I-чун толамхо: 1814 шеран 31 мартехь коьртехь Александр I волу коалицин эскар Париже чуделира. 1814—1815 шерийн Венин конгрессан а, Сийлахь барт коьллинчех а куьйгалхойх цхьаъ.

Дахаран тӀаьхьарчу шерашкахь сих-сиха олура Ӏарш йитина, «дуьненна гена вала» волу олий, оцу балхо иза цӀеххьана Таганрогехь велча «воккха стегах Фёдор Кузьмичах» легенда кхолладелира. Оцу легендица, Таганрогехь вала а велла дӀа Александр ца воьллина, ткъа цунах тераниг воьллина, император кхин а дуккха а вехира воккха стаг-халбатхо хилла, ткъа вела 1864 шарахьу[3].

Дуьненнна тӀевалар а, цӀе а

Александр вина 12 (23) декабрехь 1777 шеран 11 сахьт даьлча Ӏаьнан гӀалахь[4]. Иза Ӏаьршан когаметта волчу сийлахь элин Павел Петровичан а, сийлахь стун Мария Фёдоровнин а доьзалехь хьалхара бер дара.

Сийлахь эла дуьненна тӀеваларх хьокъехь 12 (23) декабрехь 1777 шеран «Петарбухан ведомосташ» газетахь зорбатоьхна хааман[5]:

ХӀокху Декабран 12 дийнахь делкъал хьалха 11 сахьт даьлча, Цуьнан Императоран Локхалла Паччахь-аьзнис Сийлахь Стуно МАРИЯ ФЕДОРОВНас доьзалхо вина. Цуьнан ИМПЕРАТОРАН СИЙЛАЛЛН йуьхьанца санна, хӀинца а йерриг Паччахьан керт а, йерриг Импери а хазахетта йу Цуьнан Императоран Локхалла Паччахьан Сийлахь Эла варца, цунна цӀе йелла АЛЕКСАНДР, оцу Боккха кхаах лаьцна сихха хаийтира ГӀалин тӀехула Штандарт айарца а, шинне а гӀап тӀера 201-за йоккха топп кхоссарца а.

Шен кӀентан берех цхьаьнна Екатерина II-гӀачо Константин цӀе тиллира Константин Сийлахьволчун цӀарах, кхечунна — Александр Невин Александран цӀарах[6]. Оцу харжамца дог дохура, Константина туркойн карара Константинополь мукъайоккхур йоккхур хиларх, ткъа керла веина Македонин Искандар керлачу империн паччахь хиларх[7]. ЙухаметтахӀотто дагахь болу Желтойн империн Ӏарш тӀехь цунна ган лаьара Константин[8].

«Аша боху, — йаздора Екатеринас барон Ф. М. Гриммега, — цуо харжа деза, хьаннах тера хила веза: турпалхочух (Македонин Искандарех) йа сийлахь (Невин Александрах) волчух. Шуна, схьагарехь, ца хаьа, вайн сийлахьверг турпалхо хиллий. Иза хилла доьналлин тӀемло, онда урхалча а, кадолу политик а, тоьлла хилла бисина берриг дакъойн элелла, шен заманхойл… Иштта, со реза йу, эла волчу Александран харжам хиларна, цуьнан шен хьуьнарех бозу цуо дӀахьур болу некъ — сийлаллин йа турпалаллин».

Васт говзаллехь

Кинохь

Арахьара видеофайлаш
Александр I Павлович - "Лукавый ангел". Документальный фильм из цикла "Русские цари"
  • Владимир Максимов («Декабристаш», ССРС, 1926).
  • Нил Хэмилтон[en] («Патриот», АЦШ 1928)
  • Вилли Фрич («Конгресс хелха йуьйлу», Германи, 1931)
  • Георгий Кранерт («Поэтан жималла» ССРС, 1936).

Билгалдахарш

  1. 1 2 Г. Александр I // Энциклопедический лексиконСПб.: 1835. — Т. 1. — С. 469—480.
  2. Александр I (Российский гуманитарный энциклопедический словарь) (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2017 шеран 24 март. Архивйина 2017 шеран 25 мартехь
  3. Сахаров А. Н. Александр I. — М.: Наука, 1998. — 287 с. — ISBN 5-02-009498-6.
  4. РГИА. Ф. 516 (Камер-Фурьерские журналы). Оп. 1 (28/1618), Д. 54 (Камер-Фурьерские Журналы Придворного Двора. Церемониал. 1777 г.)
  5. Санкт-Петербургские ведомости. — 1777. — № 100 (15 декабрехь).
  6. Шильдер Н. К. Император Александр Первый: его жизнь и царствование. Т. 1. СПб, 1897. С. 4.
  7. Архангельский А. Н. Александр I. — М.: Молодая гвардия, 2005. — 444 с. — С. 12. — (ЖЗЛ).
  8. Константин Павлович (Российский гуманитарный энциклопедический словарь) (бил-боцу.). ТӀекхочу дата: 2017 шеран 24 март. Архивйина 2017 шеран 25 мартехь

Литература

  • Александр I // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб.М., 1896—1918.
  • Великий князь Николай Михайлович. «Император Александр I: Опыт исторического исследования». — Кеп:Пг., 1915.
  • Великий князь Николай Михайлович. Император Александр I. — М.: Захаров, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-8159-1020-1.
  • Шильдер Н. К. Император Александр Первый. Его жизнь и царствование. — В 4 томах: т. 1 — до восшествия на престол. т. 2 — 1801—1810. т. 3 — 1810—1816. т. 4 — 1816—1825. — СПб.: «Новое время» А. С. Суворина, 1897.
  • Авдеенко С.И. Последний атаман. Тайна императора (Издание второе, дополненное). — Мелитополь: МГТ, 2016. — С. 85—136. — 138 с. — ISBN 978-966-197-407-3.
  • Валишевский К. Александр I. История царствования. В 3 томах — СПб.: Вита Нова, 2011. — т. 1 — с. 480. — ISBN 978-5-93898-318-2 — т. 2 — с. 480. — ISBN 978-5-93898-320-5 — т. 3 — с. 496 — ISBN 978-5-93898-321-2 — (Жизнеописание).
  • Рэй М.-П.cefr Александр I. — М.: РОССПЭН, 2013. — 496 с. — ISBN 978-5-8243-1721-3 — (Эпоха 1812 года).
  • Ghervas S. Réinventer la tradition. Alexandre Stourdza et l’Europe de la Sainte-Alliance. — Кеп:P.: Honoré Champion, 2008. — ISBN 978-2-7453-1669-1
  • Дёмкин А. В. Дней Александровых прекрасное начало. Внутренняя политика Александра I в 1801-1805 гг.. — М.: Кучково поле, 2012. — ISBN 978-5-9950-0280-2.
  • Пресняков А. Е. Российские самодержцы. — М.: Книга, 1990. — ISBN 5-212-00489-6.
  • Журнал высочайшего торжества бракосочетания Их Императорских высочеств благоверного государя великого князя Александра Павловича и благоверной государыни великой княжны Елисаветы Алексеевны, сентября с 28-го — октября по 12-е число 1793 года, при дворе Её Императорского Величества происходило следующее: Месяц сентябрь, 1793 г. Архивйина 2011-09-29 — Wayback Machine // Оьрсийн старина, 1874. — Т. 9. — №. 3. — С. 524—531. — В ст.: Торжество бракосочетания В. К. Александра Павловича. 1793. № 4. — С. 685—696.
  • Журнал посещения Москвы его императорским величеством Александром I и краткого его пребывания в сем первопрестольном граде в 1809 году. Архивйина 2014-10-15 — Wayback Machine — М.: В Универс. Тип., 1810. — 30 с.
  • Заметки одного из русских воспитателей императора Александра Павловича Архивйина 2014-07-24 — Wayback Machine / Сообщ. М. П. Погодин // Русский архив, 1866. — Вып. 1. — Стб. 94—111.
  • Керн А. П. Воспоминания Анны Петровны Керн. Три встречи с императором Александром Павловичем. 1817—1820 гг. Архивйина 2011-11-03 — Wayback Machine // Оьрсийн старина, 1870. — Т. 1. — Изд. 3-е. — Спб., 1875 — С. 230—243.
  • Королев С. В. Книги императора Александра I в Иностранном фонде Российской Национальной библиотеки: аннотированный указатель. СПб.: РНБ, 2021. ISBN 978-5-8192-0605-8.
  • Меттерних К. фон Император Александр I. Портрет, писанный Меттернихом в 1829 году Архивйина 2011-10-11 — Wayback Machine // Исторический вестник, 1880. — Т. 1. — № 1. — С. 168—180.
  • Михайловский-Данилевский А. И. Император Александр I и его сподвижники в 1812, 1813, 1814, 1815 годах: В 6 т. — СПб.: Тип. Карла Крайя, 1845—1849.
  • Открытие памятника Императору Александру I в Кишинёве в 1912 г. Сообщение газеты «Одесский листок», 24 апреля 1912 г, № 95.
  • Соловьёв С. М. Император Александр I. Политика, дипломатия. — М.: Мысль, 1995. — 637 с. — ISBN 5-244-00799-8.
  • Тарасов Д. К. Воспоминания моей жизни, Записки почётного лейб-хирурга Д. К. Тарасова. 1782—1866. Архивйина 2014-10-15 — Wayback Machine / Сообщ. А. Д. Тарасов // Оьрсийн старина, 1871. — Т. 4. — № 9. — С. 223—261; № 12. — С. 597—645; 1872. — Т. 5. — № 3. — С. 355—388; Т. 6. — № 8. — С. 99—162.
  • Троицкий Н. А. Под скипетром Александра I.
  • Анри Труайя Александр I, или Северный Сфинкс. — М. : Молодая гвардия, 1997. — 320 с. — (ЖЗЛ).
  • Тухмачов Н. Русский алфавит в деяниях императора Александра I. На случай возвратного шествия государя императора в Россию в 1814 году / Сообщ. С. Боголюбский// Оьрсийн старина, 1895. — Т. 84. — № 9. — С. 52. Архивйина 2014-07-24 — Wayback Machine
  • Юдин П. Л. Император Александр I в Оренбургском крае в 1824 г. // Исторический вестник, 1890. — Т. 45. — № 9. — С. 709—719 Архивйина 2014-07-24 — Wayback Machine, Т. 46. — № 10. — С. 172—182. Архивйина 2014-07-24 — Wayback Machine; см. также: Император Александр I в городе Уфе в 1824 году // Исторический вестник, 1892. — Т. 49. — № 7. — С. 151—158. Архивйина 2014-07-24 — Wayback Machine, Царский крестник // Исторический вестник, 1890. — Т. 41. — № 9. — С. 707—709. Архивйина 2014-07-24 — Wayback Machine
  • Александр I Благословенный. Издание, учреждённой по Высочайшему повелению министром народного просвещения, постоянной комиссии народных чтений. Санкт-Петербург. В типографии Гогенфельден и Ко.(Вас. Остр., 3 л., № 44).1873.
  • Данилевский Н. В. Таганрог, или Подробное описание болезни и кончины императора Александра Первого, в бозе почивающего. — М., 1828. — 85 c.
  • Богданович М. И. История царствования императора Александра I и России в его время: В 6 т. — СПб.: Тип. Ф. Сушинского, 1869—1871.
  • Фёдоров В. А. Александр I // Вопросы истории. — М., 1990. — № 1. — С. 50—72. — ISSN 0042-8779.

Хьажоргаш

  • Медиафайлаш Викилармехь
  • Александр I, Император Всероссийский // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Александр I Письмо Адаму Чарторийскому
  • Александр I статья в Большом Русскиом Биографическиом Словаре
  • Грюнберг П. Н., Фёдоров В. А. Александр I Павлович // Православная энциклопедия. — М. : Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2000. — Т. I. — С. 509-512. — 752 с. — 40 000 экз. — ISBN 5-89572-006-4.
  • Манифест «О кончине Императора Павла I, и о вступлении на Престол Императора Александра I» Архивйина 2015-02-24 — Wayback Machine. 12.03.1801. Проект Российского военно-исторического общества «100 главных документов российской истории».
  • Александр I. Северный Сфинкс, 5 января 2015 г. (видео) Рассказчик — Александр Архангельский
 ХӀокху кепе хьажар  Викихаамашкара элементе хьажа
  Фото, видео и аудио
  • TCDb
Тематикийн сайташ
  • MusicBrainz
  • RKDartists
  • The Peerage
Дошамаш а, энциклопедеш а
  • Башкирская
  • Большая датская
  • Большая каталанская
  • Большая китайская
  • Большая норвежская
  • Большая российская
  • Большая советская (1 изд.)
  • Брокгауза и Ефрона
  • Военная Сытина
  • Еврейская Брокгауза и Ефрона
  • Кругосвет
  • Ларусса
  • Литовская универсальная
  • Малый Брокгауза и Ефрона
  • Национальная биография Финляндия
  • Православная
  • Православная богословская
  • Русский биографический
  • Хорватская
  • Энциклопедический лексикон
  • Britannica (11-th)
  • Britannica (онлайн)
  • De Agostini
  • Notable Names Database
  • Universalis
  • Вокруг света
  • Гранат
Генеалогия и некрополистика
  • Find a Grave
  • WikiTree
  • WeRelate
Библиографин каталогашкахь
  • BIBSYS: 90574507
  • BNC: a11855666
  • BNE: XX1786421
  • BNF: 119430294
  • CiNii: DA05357188
  • CONOR: 236830051, 48270179
  • GND: 118501852
  • ICCU: MUSV001026
  • ISNI: 0000000121185276
  • J9U: 987007257509105171
  • LCCN: n80017534
  • LNB: 000065835
  • NDL: 00620253
  • NKC: jn20000700028
  • NLA: 35002918
  • NLG: 145778
  • NLP: : a0000001181376
  • NSK: 000686433
  • NTA: 070252289
  • NUKAT: n97020722
  • РГБ: 000078811
  • LIBRIS: nl022pj60vnntsw
  • SUDOC: 027374947
  • VcBA: 495/28333
  • VIAF: 4938543
  • WorldCat VIAF: 4938543
  • ULAN: 500695805
  • РНБ: 775342
Российн императорш а, урхалла дина император-аьзнеш а
Российн Империн хӀост
  • Пётр I Алексеевич
  • Екатерина I Алексеевна
  • Пётр II Алексеевич
  • Анна Иоанновна
  • Иван VI Антонович
  • Елизавета Петровна
  • Пётр III Фёдорович
  • Екатерина II Алексеевна
  • Павел I Петрович
  • Александр I Павлович
  • Николай I Павлович
  • Александр II Николаевич
  • Александр III Александрович
  • Николай II Александрович
⛭
Российн императорийн доьзалш
Пётр III
Павел I
  • 1-ра зуда: Наталья Алексеевна (Гессенан)
  • 2-гӀа зуда: Мария Фёдоровна (Вюртемберган)
  • бераш: Александр I
  • Константин
  • Александра
  • Екатерина
  • Елена
  • Мария
  • Ольга
  • Анна
  • Николай I
  • Михаил
Александр I
  • зуда: Елизавета Алексеевна (Баденан)
Николай I
  • зуда: Александра Фёдоровна (Пруссин)
  • бераш: Александр II
  • Мария
  • Ольга
  • Александра
  • Константин
  • Николай
  • Михаил
Александр II
  • 1-а зуда: Мария Александровна (Гессенан)
  • бераш: Александра
  • Николай
  • Александр III
  • Мария
  • Владимир
  • Алексей
  • Сергей
  • Павел
  • 2-гӀа зуда: Екатерина Михайловна (Долгорукова)
  • бераш: Георгий
  • Ольга
  • Борис
  • Екатерина
Александр III
  • зуда: Мария Фёдоровна (Данин)
  • бераш: Николай II
  • Александр
  • Георгий
  • Ксения
  • Михаил
  • Ольга
Николай II
  • зуда: Александра Фёдоровна (Гессенан)
  • бераш: Ольга
  • Татьяна
  • Мария
  • Анастасия
  • Алексей
⛭
Польшин паччахьаш
ПястгӀар
  • Мешко I
  • Болеслав I Майраниг
  • Мешко II Ламберт
  • Безприм
  • Мешко II Ламберт
  • Болеслав Вицвинарг
  • Казимир I МеттахӀотторхо
  • Болеслав II Майраниг
  • Владислав I Герман
  • Збигнев
  • Болеслав III Гомабаттйерг
  • Владислав II Эккхийнарг
  • Болеслав IV Гуьраниг
  • Мешко III Къенаниг
  • Казимир II Нийсо лелайийриг
  • Мешко III Къенаниг
  • Казимир II Нийсо лелайийриг
  • КӀайн Лешек
  • Мешко III Къенаниг
  • Владислав III Дуткъакогашдерг
  • КӀайн Лешек
  • Мешко I Хелхаркогашдерг
  • КӀайн Лешек
  • Владислав III Дуткъакогашдерг
  • Генрих I Мажйерг
  • Генрих II Делахкоьрург
  • Болеслав Ӏад
  • Конрад I Мазовецкий
  • Болеслав V Эхьхетарг
  • Ӏаьржа Лешек
  • Генрих IV Пробус
  • Пржемысл
ПржемыслгӀар
  • Вацлав II
  • Вацлав III
ПястгӀар
  • Владислав I Локетек
  • Казимир III Сийлахьверг
Анжу
  • Людовик I Сийлахьверг
  • Ядвига
ЯгеллонгӀар
  • Ягайло
  • Владислав III Варненчик
  • Казимир IV
  • Ян I Ольбрахт
  • Александр Ягеллончик
  • Сигизмунд I Къенаниг
  • Сигизмунд II Август
Хоржу паччахьаш
  • Генрих Валуа
  • Анна Ягеллонка
  • Стефан Баторий
  • Сигизмунд III Ваза
  • Владислав IV Ваза
  • Ян II Казимир Ваза
  • Михаил Корибут Вишневецкий
  • Ян III Собеский
  • Август II Нуьцкъалниг
  • Станислав Лещинский
  • Август II Нуьцкъалниг
  • Станислав Лещинский
  • Август III
  • Станислав Август Понятовский
Варшавин герцогалла
Фридрих Август I
Полякийн паччахьалла
  • Александр I
  • Николай I
  • Александр II
  • Александр III
  • Николай II