Leaving Neverland

Leaving Neverland
Regie Dan Reed
Producent Dan Reed
Scenario Dan Reed
Hoofdrollen Michael Jackson
Wade Robson
James Safechuck
Montage Jules Cornell
Distributie HBO
Channel 4
Kew Media
Première 25 januari 2019 (SFF)
Vlag van Verenigde Staten 3 maart 2019
Vlag van Nederland 8 maart 2019
Vlag van België 8 maart 2019
Genre Documentaire
Taal Engels
Land Vlag van Verenigde Staten Verenigde Staten
(en) IMDb-profiel
MovieMeter-profiel
Portaal  Portaalicoon   Film

Leaving Neverland is een met een Emmy Award[1] bekroonde tweedelige documentaire uit 2019 van de Britse cineast Dan Reed. Hierin komt het verhaal van Wade Robson en James Safechuck naar voren die, naar eigen zeggen, als kind jarenlang door de wereldberoemde popartiest Michael Jackson seksueel zouden zijn misbruikt, onder meer op zijn landgoed Neverland Ranch.

In Leaving Neverland vertellen de twee mannen hun verhalen afzonderlijk van elkaar. Ook hun families komen aan het woord. Ze lieten zich jarenlang verblinden door de aandacht, glamour en fantasiewereld van hun idool, vertellen ze in de film. Volgens hen was er structureel sprake van ’grooming’, het mogelijk maken van seksueel contact door de seksuele drempels en remmingen van het kind te verlagen en jarenlang pedofiel seksueel misbruik door Michael Jackson.

Robson vertelt ook dat hij een keer samen met Jordan Chandler op Neverland was, en dat Jackson zich toen op een gegeven moment terugtrok met Chandler op een manier zoals Jackson dat vaak met hem had gedaan, waardoor hij vermoedt dat Chandler ook seksueel is misbruikt.

De documentaire, gemaakt voor Channel 4 in het Verenigd Koninkrijk en HBO in de Verenigde Staten en die in totaal vier uur duurt, ging op 25 januari 2019 op het Sundance Film Festival in Utah, Verenigde Staten in première, en is sinds begin maart 2019 onder meer op eerder genoemde zenders voor een groot publiek beschikbaar. De VPRO verzorgde in Nederland de uitzending en plaatste op zijn website een interview met regisseur Dan Reed.[2] Tevens verwees de VPRO bij de uitzending kijkers naar de MIND Korrelatie-stichting voor slachtoffers van seksueel misbruik, die bellers in grote aantallen ontving na de uitzending.[3] Hulpinstanties als Slachtofferhulp, de Kindertelefoon en Centrum Seksueel Geweld zagen na de VPRO-uitzending een forse toename in het aantal vragen en meldingen over misbruik.[4] In Nederland werd de uitzending gepresenteerd door Janine Abbring. Tegelijkertijd werd de documentaire in België uitgezonden op Canvas. De Amerikaanse uitzending werd gevolgd door "Oprah Winfrey Presents: After Neverland" (opgenomen op 2 maart 2019), waarin Robson, Safechuck en Reed werden geïnterviewd door Oprah Winfrey voor een publiek van misbruikslachtoffers en hun families.[5][6]

Beoordelingscijfers

Op Rotten Tomatoes kreeg Leaving Neverland kort na de eerste verschijning een score van 98% op basis van 89 beoordelingen, met een gemiddelde score van 7,86 / 10. De consensus-tekst daar luidde: "Cruciaal en zorgvuldig, Leaving Neverland biedt een diepgaande empathische kijk in het gecompliceerde leven na seksueel kindermisbruik, zoals ervaren door de volwassenen die het misbruik overleefden".[7] Op Metacritic, kreeg de film al snel een gewogen gemiddelde score (op basis van 21 recensies) van 85 van de 100, wat gekenmerkt wordt als "universele toejuiching".[8] Op Internet Movie Database kreeg Leaving Neverland na enkele weken, ondanks een dalende populariteit, een gewogen score van een 7,1 gebaseerd op alle 15.481 stemmen; onder de top 1000 IMDb-stemmers was de gemiddelde score een 6,0.[9]

Op basis van kijkcijfers van onderzoeksbureau Nielsen is Leaving Neverland in de Verenigde Staten de op de twee na best bekeken documentaire première die HBO het afgelopen decennium heeft uitgezonden. Slechts twee HBO-docu-premières werden beter bekeken, te weten Going Clear: Scientology And The Prison Of Belief (in 2015) en Bright Lights: Starring Carrie Fisher and Debbie Reynolds (in 2016).[10][11][12]

Reacties

Robson en Safechuck kregen na de première op het Sundance Film Festival een minutenlang applaus.[13] Bekende personen zoals Oprah Winfrey, Louis Theroux, Sia, Rose McGowan, Molly Ringwald, Amanda Palmer, Ellen DeGeneres en de rabbijn Shmuley Boteach steunen de film en geloven de getuigenis van de twee mannen.[14][15][16][17][18][19][20][21] Aan de andere kant hebben sterren als Aaron Carter, T.I., Juice WRLD, Jason DeRulo, Kanye West, Questlove, India.Arie (naast minder bekende mensen die de popster destijds professioneel omringden) allemaal uitspraken gedaan op sociale media, of in de pers, die Jackson leken te verdedigen.[22][23][24][25][26][27] Drake heeft zich niet uitgesproken maar heeft wel de beslissing genomen om zijn nummer "Do not Matter To Me", waarbij de stem van Michael Jackson te horen is, uit zijn tournee te laten vallen.[28] Will.i.am heeft het draaien van Jacksons muziek verdedigd door een vergelijking te maken met de Holocaust in zijn pleidooi.[29] Zangeres en filmactrice Barbra Streisand gelooft de beweringen van Robson en Safechuck, maar probeerde de ernst ervan (op volgens sommigen tactloze wijze[30]) te nuanceren door te stellen dat Robson en Safechuck destijds graag het gezelschap van Jackson bleven opzoeken. Bovendien lag de (vermeende) schuld volgens haar dan niet alleen bij Jackson, maar ook bij de ouders.[31]

Er is een Facebook-pagina voor 'Supporters of Wade Robson and other victims of MJ' in het leven geroepen, die kort na lancering bijna 26.000 volgers had.[32] Een voormalig groot bewonderaar van Michael Jackson, die zijn eigen naam veranderd had naar John Michael Jackson, wilde niet langer met de artiest geassocieerd worden en zijn naam weer veranderen na een crowdfund-actie voor de benodigde kosten.[33] Het Franse modehuis Louis Vuitton heeft alle kleding met een Michael Jackson-thema uit de herenzomercollectie teruggetrokken.[34] "Stark Raving Dad"[35], een aflevering van The Simpsons met een gastrol voor Jackson als Leon Kompowsky, werd uit de circulatie genomen.[36][37] Katelyn Ohashi, Amerikaans turnster, verwijderde Jacksons muziek en kenmerkende bewegingen uit haar vloerroutine tijdens de 2019 PAC-12 Championships.[38] De Amerikaanse koffieketen Starbucks laat op de achtergrond geen muziek meer horen van Michael Jackson en ook Albert Heijn gaf aan zich te beraden op het verwijderen van Jackson-nummers uit de (achtergrond)muziek-afspeellijsten in haar vestigingen.[39][40] Uit het National Football Museum in Manchester en uit een winkelcentrum in Denemarken werden van Jackson respectievelijk een standbeeld en een wassen beeld verwijderd. Tevens besloot McDonalds het iconische, tien meter hoge standbeeld van Michael Jackson, uiteindelijk zonder aankondiging, bij de vestiging in Best te verwijderen, wat weer leidde tot protesten van fans bij het hoofdkantoor van McDonalds en poppodium Paradiso in Amsterdam. Het beeld en de relikwieën werden gedoneerd aan de Nederlandse Michael Jackson Fanclub[41][42][43][44][45][46][47] Het Children’s Museum of Indianapolis heeft selectief voorwerpen van Michael Jackson verwijderd uit haar collectie, aangezien zij Jackson nog wel toont in een replica van de kamer van de Amerikaanse jongen Ryan White, in overleg met de nabestaanden van Ryan.[48]

Steeds meer musea, waaronder Madame Tussauds, kwamen voor een expositie-dilemma te staan door de controverse rond de HBO-documentaire.[49] Ondanks de controverse gaf Rein Wolfs, de Nederlandse directeur van de Bundeskunsthalle in Bonn, akkoord voor een ongewijzigde expositie, genaamd Michael Jackson: On the Wall,[50] aangezien Jackson ontegenzeggelijk deel zou uitmaken van de moderne cultuurgeschiedenis die hij niet wenst te censureren. Na het zien van de film waarschuwde hij ook voor te snelle veroordelingen, ook al ervoer hij naar eigen zeggen Leaving Neverland als schokkend en vond de aantijgingen het waard om serieus te onderzoeken. Bij de expositie in de Bundeskunsthalle werd een verklaring geplaatst waarin het museum meldde de inhoud van Leaving Neverland te kennen en als schokkend te hebben ervaren. Daarnaast werden er op zaal speciale museummedewerkers aangesteld om met het publiek in gesprek te gaan over Jacksons (vermeende) daden en organiseerde het museum een uitgebreid randprogramma met debatten over items als machtsmisbruik en #MeToo.[51][52] Ook Madam Tussauds besloot na uitgebreid beraad dat het wassen beeld van Michael Jackson blijft staan omdat hij een grote impact zou hebben gehad op de populaire cultuur en hun bezoekers beelden daarvan verwachten te zien.[53] Eveneens blijven Jacksons vermeldingen in de Rock & Roll Hall of Fame, zowel als lid van Jackson 5 als soloartiest, behouden omdat hij, ondanks de controverse en het mediacircus in de jaren na zijn overlijden, een geliefde (en veel gemiste) muzikale figuur zou zijn gebleven.[54][55]

Na de lancering van Leaving Neverland rapporteerden media aanvankelijk niet alleen dat radiozenders in de VS Michael Jacksons muziek minder vaak draaiden, maar ook dat het aantal downloads en streams van zijn muziek zou zijn gedaald.[56] Updates van Nielsen Music rapporteerden echter kort daarna dat de streams evenals gecombineerde verkoop van liedjes en albums, zowel van zijn werk met Jackson 5 als soloartiest, juist significant waren gestegen na Leaving Neverland. Radiostations bleken evenwel nog steeds substantieel minder Jackson te draaien.[57][58] In Vlaanderen besloot de VRT Jacksons muziek nog steeds te draaien, maar wel steeds te verwijzen naar de controverse.[59]

Uit Nederlands onderzoek[60] dat onafhankelijk onderzoeksbureau GfK in opdracht van radiozender NPO 3FM kort na het uitkomen van documentaire heeft uitgevoerd blijkt dat Leaving Neverland bij het leeuwendeel van de Nederlanders geen enkel effect zou hebben gehad op hun beleving van Jacksons muziek. Bijna 7 op de 10 Nederlanders zou van mening zijn dat zijn muziek nog gedraaid mag worden op radio, slechts 1 op de 10 vond van niet. Bij 4 op de 10 van de Nederlanders werd ook geen effect gemeten op hun beeld van Jackson als persoon, hoewel bij 2 op de 10 er wel sprake zou zijn van een negatief effect. Voor 1 op de 10 zou Leaving Neverland zelfs een positief effect gehad, omdat ze zijn muziek nog meer zouden zijn gaan waarderen.[61][62] De familie Jackson constateerde eerder dat dat de nasleep van Leaving Neverland met name door de media veroorzaakt zou zijn. In een uitgebreide verklaring liet de familie weten dat vanuit hun oogpunt het daadwerkelijke effect van de documentaire op het publiek en hun gedrag niet zo beduidend zou zijn als de media berichtten.[63]

Op Twitter schreef WikiLeaks dat zij niet kon bevestigen of de onderwerpen die in de beruchte documentaire aan de orde kwamen, waarheidsgetrouw waren, maar stelt wel dat men met de juiste filmtechnieken elk publiek elk standpunt kan laten geloven.[64] In een volgende tweet publiceerde WikiLeaks een verwijzing naar het langdurige (meer dan 10 jaar) en kostbare (naar verluidt enkele miljoenen kostende) FBI-onderzoek, dat werd uitgevoerd naar Jackson van 1992 tot 2005.[65] Er was toen geen enkel bewijs tegen de muzikant gevonden en in 2005 sprak de rechtbank Jackson van alle 14 aanklachten vrij.

De Britse media waakhond Ofcom ontving meer dan 200 klachten waarin werd gesteld dat de film claims van seksueel misbruik tegen de overleden zanger als feit presenteerde ondanks dat deze claims niet in de rechtbank zijn bevestigd. Ofcom stelde dat de beschuldigingen in evenwicht waren met verwijzingen naar de familie van de zanger, die de beschuldigingen ontkende, en kijkers niet wezenlijk zouden worden misleid. Naar Ofcoms mening werden de beschuldigingen aan het adres van Jackson heel duidelijk gepresenteerd als persoonlijke getuigenissen en duidelijk gemaakt dat de familie Jackson de beschuldigingen afkeurde.[66][67][68]

Diana Ross deed een oproep om Jackson met rust te laten onder verwijzing naar een van haar hitsingles: 'Stop, in the name of love'.[69]

De familie van Michael Jackson heeft middels een eigen 30 minuten durende documentaire genaamd Neverland Firsthand: Investigating the Michael Jackson Documentary gereageerd op Leaving Neverland.[70] In deze mini-documentaire onder begeleiding van celebrity-interviewer Liam McEwan en enkel gepubliceerd op YouTube komen niet alleen Jacksons nicht Brandi Jackson (dochter van Jackie Jackson), die onder andere stelt gedurende het vermeende misbruik met Wade Robson een relatie te hebben gehad, en Jacksons neef Taj Jackson aan het woord, maar ook Jacksons assistent-technicus en technical director Brad Sundberg, met wie Jackson dagelijks zou hebben samengewerkt, alsmede de privédetective Scott Ross en de (onderzoeks)journalist Charles Thomson.[71][72][73][74] De makers van Neverland Firsthand plaatsten nadrukkelijk de toelichting erbij dat hun documentaire niet bedoeld is om slachtoffers van seksueel misbruik neer te halen.[75] In de mini-docu worden diverse inconsistenties in de Leaving Neverland belicht evenals onjuistheden die zouden bestaan in de media-berichtgeving over Jackson. Tevens wordt als bewijsstuk schriftelijke correspondentie van 12 december 2016 tussen Wade Robson en zijn advocaat Finaldi getoond; uit de betreffende stukken zou Robsons motivatie blijken om een misbruikverhaal te gebruiken om sympathie op te wekken ten faveure van zijn rechtszaak tegen de erven Jackson ter grootte van meer dan een miljard dollar.[76][77]

Kritiek

Sinds het uitkomen is er wereldwijd ook kritiek op Leaving Neverland, waardoor deze door diverse media als controversieel bestempeld is.[78] Gedetailleerde kanttekeningen van Mike Smallcombe (schrijver van de biografie Making Michael - Inside the Career of Michael Jackson) betreffen inconsistenties in de getuigenissen (van met name Safeshuck) op basis van informatie uit eerdere processen tegen Jackson en de recentere rechtszaken van Robson en Safeshuck tegen Jacksons nalatenschap.[79][80][81] Dan Reed moest naar aanleiding Smallcombes kritiek erkennen dat meerdere kernelementen in de getuigenissen van Robson en Safechuck onmogelijk gebeurd konden zijn op de aangegeven momenten (respectievelijk vanwege een getuigenverklaring in de rechtbank over een familiereis naar de Grand Canyon en een bouwkundig rapport gecombineerd met een professionele luchtfoto van Getty Images).[82][83] De binnen enkele weken gevonden mankementen volgens Smallcombe zouden de kwaliteit van het naar eigen zeggen 18 maanden durende en grondige factcheck-onderzoek van Reed en zijn team ondergraven, desalniettemin bleef Reed de beide mannen verdedigen en de aangetoonde inconsistenties afdoen als slechts vergissingen.[84][85][86][87] De aangetoonde hiaten in de documentaire tijdlijn en de opmerkingen van Reed na Smallcombes kanttekeningen blijken niet alleen chronologisch maar ook voor het narratief van de documentaire relevant; kort gezegd zou in de documentaire meerdere malen gesteld zijn dat er geen misbruik was ná 1992. De reden daarvoor was dat Safechuck zou zijn gaan puberen, waardoor Jackson geen interesse meer in hem zou hebben gehad. Het verlaten van hun jeugdige leeftijd van jongens was volgens de documentaire de voornaamste reden waarom Jackson steeds van kind zou wisselen. Na de correcties van Smallcombe stelt Dan Reed echter dat er ook in 1994 nog misbruik zou hebben plaatsgevonden. Safechuck zou dan echter 16 of 17 jaar oud zijn geweest, ruim in de puberteit en nagenoeg volwassen.[88] Volgens Christine Mussche (advocate gespecialiseerd in kindermisbruik), die in het artikel 'Twijfels over 'Leaving Neverland' aangeeft geen uitspraak te willen doen over de (on)schuld van Jackson, zouden vergissingen in verklaringen van slachtoffers echter vaker voorkomen aangezien slachtoffers doorgaans wel gebeurtenissen zich vlijmscherp zouden kunnen herinneren maar het randgebeuren, zoals datums en locaties en andere omstandigheden, minder.[89] Smallcombe redeneerde eerder zelf dat zijn eigen bevindingen geenszins categorisch uitsluiten dat Jackson de mannen heeft misbruikt, maar stelt zich ook de vraag dat als er aantoonbaar onderdelen verzonnen zijn welke andere gedeeltes dat mogelijk ook zijn.[90]

John Ziegler (Amerikaanse en als conservatief betitelde radioprogramma-maker, documentaire- en filmschrijver/regisseur, journalist) zette op zijn beurt tevens vraagtekens bij de geloofwaardigheid van Robson en uitte scherpe kritiek op de integriteit van Dan Reed als documentairemaker. Volgens hem zijn er meerdere hiaten in de geloofwaardigheid van de moeders van Robson en Safeschuck; onder andere zou onthuld zijn dat Wade Robsons moeder, Joy Robson (zelfs nadat haar zoon in de Today Show in 2013 was geweest om aan te kondigen dat hij was misbruikt) niet alleen deel bleef uitmaken van een Michael Jackson-fangroep op Facebook, maar ook dat ze na de uitzending van de Today Show verschillende pro-Jackson-posts positief had gewaardeerd. Binnen enkele uren nadat iemand getweet had over deze ontdekking verdwenen de betreffende 'likes' plotseling. Ziegler leek evenwel in staat om een schermafdruk van de Facebook-likes op te leveren als bewijs. Stephanie Safechuck, de moeder van James Safechuck, beschrijft in detail hoe zij het nieuws over Jacksons dood vierde omdat hij dan geen kinderen meer zou kunnen misbruiken. Aangezien James Safechuck echter talloze malen heeft gezegd dat hij pas besefte dat hij werd misbruikt toen hij Robson in de Today-show zag (vier jaar na de dood van Jackson) en er nooit iemand over had verteld, zou het volgens Ziegler onmogelijk zijn dat zijn moeder dit verhaal niet verzonnen heeft. Tevens wijst Ziegler er op dat Robson gedurende de zitting in zijn rechtszaak verklaarde dat hijzelf zich pas tijdens de therapie in mei 2012 realiseerde dat hij was misbruikt; er is echter een interview met Robson uit juli 2012 op YouTube waarin hij nog steeds zeer lovend spreekt over Jackson.[91] Ziegler stelt dat, hoewel hij niet kan uitsluiten dat de aantijgingen van Robson en Safeshuck correct zijn, het format en acceptatie van Leaving Neverland als documentaire(stijl) ernstige implicaties met zich meebrengt voor ieder rijk of beroemd persoon.[92][93][94][95]

De voormalige advocaat van Jackson, Mark Geragos, die hem tijdens zijn rechtszaak inzake vermeend kindermisbruik in 2005 vertegenwoordigde, nam ook de geloofwaardigheid van de documentaire onder de loep; in Leaving Neverland is er een clip van Geragos die op een persconferentie in 2003 sprak, na de arrestatie van Jackson, en in het beeldmateriaal lijkt Geragos te laten zien dat de aanklagers van Jackson 'geld zoeken'. Op Twitter zei Geragos echter dat de persconferentie feitelijk Jacksons rechtszaak betrof tegen een privé-jetfirma, die schuldig bevonden werd aan het heimelijk filmen van hem en Jackson tijdens een vlucht naar Santa Barbara; Dan Reed en Channel 4 ontkennen dat er sprake is van gebruik van beeldmateriaal in een verkeerde context.[96][97][98]

Fans wijzen tevens op de sterke overeenkomsten tussen de getuigenissen evenals expliciete omschrijvingen van seksuele handelingen in Leaving Neverland en de specifieke details uit het fictie-werk van Victor M. Gutierrez getiteld Michael Jackson Was My Lover[99] (waarbij een soortgelijk relaas als in Leaving Neverland werd geportretteerd en lezers eveneens de geloofwaardigheid van het boek onderschreven)[100]; de onderhavige (waargebeurde) kwestie is dat Gutierrez een bekend pro-pedofilie-lid zou zijn van de North American Man/Boy Love Association (NAMBLA), de actiegroep die seksuele omgang tussen volwassenen en minderjarigen probeert te normaliseren.[101] Gutierrez zou op een NAMBLA-conferentie geconstateerd hebben dat de aanwezigen Jackson zagen als "een van hen" en hoopten dat Gutierrez' aantijgingen richting Jackson, als Amerikaans megaster, zouden leiden tot hun "sociale acceptatie". Vast staat echter dat Jackson Gutierrez aanklaagde voor laster wegens (een niet aan het boek gerelateerde kwestie over) een beweerdelijke en compromitterende video van Jackson met een minderjarige, die Gutierrez stelde te hebben gezien; Jackson won de rechtszaak en Gutierrez vluchtte uit het land om te voorkomen dat hij Jackson een schadevergoeding van 2.7 miljoen dollar zou moeten betalen.[102][103][104][105] Specifieke details inzake overeenkomsten met het boek (met uitzondering van de overeenkomstige expliciete) komen ook aan bod in de (counter-)documentaire van de familie Jackson Neverland Firsthand: Investigating the Michael Jackson Documentary, waarin volgens het blad Vogue compleet nieuwe details aan het licht komen.[106][107]

Het woord 'documentaire' wordt in artikelen over Leaving Neverland vaak tussen aanhalingstekens geschreven, omdat geen wederhoor is toegepast, en de maker ook zelf in de film geen commentaar levert.[108] Deze kritiek kan deels gepareerd worden door Leaving Neverland te categoriseren als creatieve auteursdocumentaire. Dit type documentaire legt juist de nadruk op de subjectieve visie (van de filmmaker) en onderscheidt zich van de journalistieke documentaire waarbij waarheidsvinding centraal staat conform journalistiek ethische richtlijnen. De vrijheid van de documentaire als kunstvorm biedt volgens sommigen[109] de mogelijkheid een 'creatievere' of experimentele, minder neutrale filmstijl te hanteren dan de meer op bewijsbare feiten gebaseerde reportage. Het verschil met een journalistieke documentaire (waarbij dus in ieder geval wederhoor is toegepast) wordt echter tegengesproken door de film-maker zelf die stelt:

"De meeste argumenten die de Jackson-fangemeenschap te berde bracht, zijn niet geldig. Ze zijn gebaseerd op valse informatie. Persoonlijk, hoe voel ik me erover? Ik voel me geweldig als mijn werk onder de loep wordt genomen. Ik ben trots op mijn reputatie voor goede journalistiek en complexe verhalen en grote details, maar ik wijk nooit af van de hoogste journalistieke normen. Ik voel me behoorlijk content."[110]

Er is bewust niet voor wederhoor gekozen, zegt de regisseur in een interview met het Belgische weekblad Humo.[111] Daar geeft hij ook aan dat sommige (volgens hem vermoedelijke) slachtoffers verstokte Michael Jackson-fans zouden zijn en dat laatste meer dan duidelijk hebben gemaakt op sociale media, waardoor het geen enkele zin zou hebben hen om een interview te vragen. Reed en HBO weigerden tevens beelden en vermelding te verwijderen van Brett Barnes, een vroegere vriend van de popster. Barnes' advocaten stellen dat Leaving Neverland de valse indruk achterlaat dat hun client als kind seksueel misbruikt zou zijn door Jackson en eisten dat de naam en gelijkenis van Barnes uit de film zouden worden verwijderd, aangezien hun cliënt niet was geraadpleegd en niet instemde met het gebruik ervan.[112] Charles Thomson (de Britse meermaals gelauwerde onderzoeksjournalist[113][114], Jackson-expert en criticus van de beheerders van Jacksons nalatenschap c.q. the Michael Jackson Estate[115]) betitelt niet alleen de Barnes-kwestie als een journalistieke gruweldaad,[116] maar koppelt tevens Leaving Neverland nadrukkelijk aan nepnieuws[117]; tot eenzelfde slotsom komt Nico van den Berg[118] (Nederlandse filmjournalist en bestuurslid sectie Internet van de Nederlandse Vereniging van Journalisten) in zijn HP-artikel genaamd "Sentiment overheerst de feiten in Leaving Neverland".[119] Van den Berg stelt tevens dat Amerikaanse filmcritici voorzichtig zouden reageren op de documentaire en ook benadrukken dat er geen bewijzen zijn, hoewel ze de film heel serieus zouden nemen. Dat zou een gedragskentering in de media zijn volgens hem aangezien op het hoogtepunt van #MeToo er ook gevallen in de pers zouden zijn gekomen die niet altijd goed waren nagetrokken. Inmiddels zouden media daar een stuk bewuster van zijn geworden.[120] Ook Aran Bade (entertainmentdeskundige) kaartte het eerdergenoemde (gebrek aan) hoor en wederwoord aan, maar ook dat in Leaving Neverland volgens hem op geen enkele manier kritisch naar de beschuldigingen zou zijn gekeken en dat de documentaire zodanig opgebouwd zou zijn "dat je als kijker al snel geneigd zou zijn het allemaal te geloven".[121]

Wetenschappelijk onderzoek inzake misbruik-kwesties biedt eveneens geen richting voor de geloofwaardigheid van Robson en Safechuck; enerzijds is gebleken dat volwassenen nauwkeurig kunnen verklaren over misbruik dat ze als kind hebben meegemaakt, anderzijds is echter ook aangetoond dat op het oog geloofwaardig lijkende verklaringen onwaar kunnen zijn. In het geval van Robson en Safechuck zou de ontstaansgeschiedenis van hun verklaringen tevens voor meer vragen zorgen.[122]

Dat veel mensen Robson en Safechuck geloofwaardig vinden overkomen, kan volgens sommige mensen verklaard worden omdat ze al jaren aan het procederen zijn tegen de erven Jackson en hun bedrijven (om hoge schadevergoedingen ter grootte van 1,5 miljard dollar), en daarbij hun hele verhaal al meermalen gedetailleerd uiteengezet hebben.[123] Evenwel stellen anderen, zoals de Britse journalist Piers Morgan, dat het financiële motief van Robson en Safechuck in het kader van de door hen aangespannen rechtszaken hun geloofwaardigheid mogelijk juist ernstig ondermijnt.[124][125] In een Frans tv-panel, waaraan Dan Reed deelnam met Oliver Cachin (journalist), Hector Barjot (fan) en Hélène Romano (psychologe), worden gelijksoortige kanttekeningen gemaakt maar ook de journalistieke en psychologische logica kritisch bevraagd.[126]

Over de hele wereld hebben fans van Jackson fel geprotesteerd tegen de documentaire, onder meer in België, China, Nederland en Spanje.[127][128][129][130][131][132] De IMDb-pagina van de documentaire werd zelfs tijdelijk vernield.[133]

Een punt van kritiek is onder meer waarom de twee mannen pas tien jaar na het overlijden van Jackson met de beschuldigingen komen, terwijl ze nooit iets hebben gezegd toen Jackson nog in leven was. Dit punt wordt echter onderuitgehaald door experts op het gebied van misbruik; slachtoffers kunnen vele jaren na het betreffende misbruik zich realiseren dat zij misbruikt zijn. De geboorte van een eigen kind kan dit besef op gang brengen (dit zou ook het geval zijn bij Robson en Safechuck).

Een ander punt van kritiek is dat het oneerlijk is dat Jackson zichzelf dit keer niet meer kan verdedigen.[134] Deze gedachtegang loopt volgens anderen mank omdat slachtoffers zonder bewijs geen enkele mogelijkheid zouden hebben om alsnog gehoord te worden en daarmee in hun recht van vrijheid van meningsuiting beknot zouden worden.[135] Hierbij dient de publieksteneur in het #MeToo-tijdperk waarin de documentaire gelanceerd is meegenomen te worden in de ontvangst van Leaving Neverland; hierdoor zou echter eveneens de kritiek op de beweging van toepassing zijn, met name inzake disbalans (tussen de veilige omgeving die de beweging heeft gecreëerd voor vermeende slachtoffers om openlijk hun verhaal te doen enerzijds en onschuldpresumptie, een basisprincipe in het strafrecht, anderzijds).[136] De erven Jackson hebben felle kritiek op de film (die ze een hit piece noemen) en op Home Box Office (HBO). Ze beweren dat de verklaringen van de twee mannen op elkaar afgestemd zijn[137], gezien het feit dat beide mannen al jarenlang met dezelfde advocaat processen voeren. Bovendien zou HBO zich niet houden aan het contract voor de uitzendrechten van een registratie van het concert op 1 oktober 1992 in Boekarest, op de Dangerous World Tour, waarin HBO zich blijvend verplicht zou hebben Jackson niet in diskrediet te brengen (non-disparagement clause).[138][139] De erven Jackson hebben daarom de rechtbank verzocht om HBO te dwingen deel te nemen aan de contractueel geregelde arbitrage, en wel een openbare. Het gaat volgens de erven Jackson om een schade van meer dan honderd miljoen dollar die HBO zou kunnen veroorzaken.[140] HBO zendt de film echter tot nu toe als gepland uit, 'zodat de kijkers zelf kunnen oordelen'.[141][142] Ook in veel andere landen, waaronder Nederland en België, is of wordt de film uitgezonden.[143]

In Rusland heeft echter de staatszender Channel One, ondanks het aankopen van de uitzendrechten, de documentaire geschrapt uit hun tv-uitzendplanning en in plaats daarvan slechts voor een korte tijd online beschikbaar gesteld.[144][145][146]

In Frankrijk, waar aantasting van de nagedachtenis van een overledene strafbaar is, hebben drie Jackson-fanclubs Wade en Safechuck voor dit vergrijp voor de rechtbank van Orléans gedaagd.[147]

Voorts kaart Joseph Vogel (een Amerikaanse auteur, geleerde en populaire cultuurcriticus) de Amerikaanse intersectionele context aan van Leaving Neverland op de website van Forbes in de hoedanigheid van een zogenoemde Forbes Contributor.

"Het is verleidelijk voor de media om Jackson te verbinden met een groter cultureel verhaal over seksueel wangedrag. R. Kelly werd terecht door een documentaire neergehaald en vele andere spraakmakende figuren zijn de afgelopen jaren ontmaskerd, dus de logica is dan dat Michael Jackson ook schuldig moet zijn. Maar dat is een gevaarlijke sprong - in het bijzonder met de Amerikaanse geschiedenis van het ten onrechte profileren, tot doelwit stellen en veroordelen van zwarte mannen - waardoor rechtvaardige mensen er derhalve verstandig aan zouden doen om zorgvuldiger te overwegen alvorens de artiest te veroordelen".[148]

Vogels kritiek kan samengevat worden dat als waarheidsvinding niet prevaleert (geen wederhoor) en de gangbare juridische weg doodlopend lijkt (Michael Jackson leeft niet meer), de documentaire Leaving Neverland in de context van de Amerikaanse historie gecategoriseerd kan worden als trial by media.[149][150]

Referenties
  1. ↑ Nos: Emmy voor Michael Jackson-docu Leaving Neverland 15-9-2019. Gearchiveerd op 26 december 2019.
  2. ↑ Regisseur Leaving Neverland: 'Het is moeilijk de jongens niet te geloven’ - artikelen. 3voor12. Gearchiveerd op 31 maart 2019. Geraadpleegd op 31 maart 2019.
  3. ↑ Drie dagen na Michael Jacksondocu is het nog druk bij MIND Korrelatie. nos.nl. Geraadpleegd op 30 maart 2019.
  4. ↑ Toename misbruikmeldingen na documentaire Leaving Neverland. NRC. Gearchiveerd op 31 maart 2019. Geraadpleegd op 31 maart 2019.
  5. ↑ Meredith Blake, Oprah Winfrey’s intense interview with Michael Jackson accusers from ‘Leaving Neverland’. latimes.com. Gearchiveerd op 30 maart 2019. Geraadpleegd op 30 maart 2019.
  6. ↑ www.MJFacts.com (10 maart 2019), Oprah Winfrey Leaving Neverland (full interview) 2019. Gearchiveerd op 14 december 2021.
  7. ↑ (en) Leaving Neverland: Miniseries. Gearchiveerd op 4 april 2023.
  8. ↑ (en) Leaving Neverland. Gearchiveerd op 2 juni 2023.
  9. ↑ Leaving Neverland (2019) - IMDb. Gearchiveerd op 16 april 2023.
  10. ↑ Pauline Kleijer, Is Going Clear nagel aan doodskist Scientology?. de Volkskrant (18 mei 2015). Geraadpleegd op 31 maart 2019.
  11. ↑ Leaving Neverland in top 3 best bekeken docu’s. Telegraaf (6 maart 2019). Gearchiveerd op 31 maart 2019. Geraadpleegd op 31 maart 2019.
  12. ↑ 'Leaving Neverland' is one of the most watched HBO documentaries of the past decade. Business Insider Nederland (5 maart 2019). Gearchiveerd op 1 april 2019. Geraadpleegd op 31 maart 2019.
  13. ↑ Rolling Stone, 1 maart 2019. Gearchiveerd op 8 juni 2022.
  14. ↑ The Tab, 11 maart 2019. Gearchiveerd op 12 juni 2020.
  15. ↑ Telegraaf, 11 maart 2019. Gearchiveerd op 22 december 2019.
  16. ↑ Sia Voices Support For Alleged Michael Jackson Victims After 'Leaving Neverland'. Billboard. Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 19 maart 2019.
  17. ↑ (en) Rose McGowan tells Michael Jackson fans: 'I'm sorry your hero was a bad man'. indy100 (6 maart 2019). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 19 maart 2019.
  18. ↑ (en) Charisse Van Horn, Ellen DeGeneres Says She Hopes Everyone Watches Oprah’s ‘After Neverland’ Following Michael Jackson Documentary. Breaking Celebrity News, Entertainment News, and Celebrity Gossip - Celebrity Insider (5 maart 2019). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 19 maart 2019.
  19. ↑ (en) Michael Jackson's friend defends singer's accusers over Leaving Neverland documentary. The Independent (27 maart 2019). Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  20. ↑ (en) Molly Ringwald, #LeavingNeverland should be required watching for parents to recognize seduction and grooming.@danreed1000 Thank you Wade Robson and James Safechuck for your bravery and dignity. @Oprah interview. @MollyRingwald (2019T10:03). Gearchiveerd op 9 mei 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  21. ↑ (en) Amanda Palmer, never look down. @amandapalmer (2019T20:00). Gearchiveerd op 28 april 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  22. ↑ TIP op Instagram: "Pierce Morgan a real one for this. Let this man speak for himself to defend his legacy. Don’t just listen to one side and expect to find…". Instagram. Gearchiveerd op 26 april 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  23. ↑ (en) Juice WRLD 9 9 9 🔪, Rip to the legend Michael Jackson let the legend rest and his legacy stand .... @JuiceWorlddd (2019T18:38). Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  24. ↑ Andrew Dalton, Michael Jackson's legacy clouded by dark documentary. AP NEWS (5 maart 2019). Gearchiveerd op 29 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  25. ↑ (en) Celebs who have defended Michael Jackson. Stars Insider (6 maart 2019). Gearchiveerd op 29 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  26. ↑ (en) They are speaking out to defend Michael Jackson. MJVibe (30 januari 2019). Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  27. ↑ Aaron Carter: 'Leaving Neverland is een leugen'. RTL Nieuws (13 maart 2019). Gearchiveerd op 29 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  28. ↑ Drake schrapt muziek Michael Jackson uit tour. RTL Nieuws (12 maart 2019). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 19 maart 2019.
  29. ↑ (en) Will.i.am defends playing Michael Jackson's songs using Holocaust comparison. The Independent (30 maart 2019). Gearchiveerd op 1 april 2019. Geraadpleegd op 6 april 2019.
  30. ↑ Barbra Streisand gets cancelled after her problematic response to 'Leaving Neverland'. AsiaOne. Gearchiveerd op 29 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  31. ↑ Barbra Streisand Draws Criticism for Stance on Michael Jackson’s ‘Leaving Neverland’ Accusers - “You can say ‘molested’, but those children, as you heard say, they were thrilled to be there,” singer says of Wade Robson and James Safechuck. Gearchiveerd op 2 juni 2023.
  32. ↑ Facebook-pagina 'Supporters of Wade Robson and other victims of MJ'. Gearchiveerd op 11 november 2020.
  33. ↑ (en) Click here to support Please help change my name organised by John Michael Jackson. gofundme.com. Gearchiveerd op 25 maart 2019. Geraadpleegd op 25 maart 2019.
  34. ↑ AD, 15 maart 2019. Gearchiveerd op 28 december 2019.
  35. ↑ Simpsons Clips (6 augustus 2016), Michael Jackson And Homer Call Bart - The Simpsons. Gearchiveerd op 28 mei 2023.
  36. ↑ ‘Simpsons’ Episode Featuring Michael Jackson’s Voice to Be Pulled - ‘It feels clearly the only choice to make,’ show’s executive producer says, after airing of HBO documentary. Gearchiveerd op 28 augustus 2023.
  37. ↑ ‘The Simpsons’ Boss Al Jean: Michael Jackson Used the Show to ‘Groom Boys’. Gearchiveerd op 19 maart 2023.
  38. ↑ (en) UCLA Gymnast Removes Michael Jackson From Routine After Doc. Time. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  39. ↑ AD, 15 maart 2019. Gearchiveerd op 31 december 2019.
  40. ↑ "AH overweegt Jackson-ban: nooit meer Billie Jean op de achtergrond". Gearchiveerd op 5 december 2019.
  41. ↑ Michael Jackson Statue Taken Down at British Museum After 'Leaving Neverland'. Billboard. Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 19 maart 2019.
  42. ↑ (en) Michael Jackson wax figure removed by Danish mall. USA TODAY. Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 19 maart 2019.
  43. ↑ McDonald's zit in zijn maag met het beeld van Michael Jackson in Best. Omroep Brabant. Gearchiveerd op 25 maart 2019. Geraadpleegd op 25 maart 2019.
  44. ↑ Storm van kritiek na verwijderen beeld Michael Jackson bij McDonald's in Best. Omroep Brabant. Gearchiveerd op 2 april 2019. Geraadpleegd op 2 april 2019.
  45. ↑ Wereldberoemd Michael Jackson-standbeeld bij McDonald's Best na ruim 20 jaar weggehaald. Gearchiveerd op 31 december 2019.
  46. ↑ Fans Michael Jackson verzetten zich tegen McDonald’s. RTL Boulevard (8 april 2019). Gearchiveerd op 8 april 2019. Geraadpleegd op 8 april 2019.
  47. ↑ Michael Jackson-fans voeren actie bij McDonald's en Paradiso - Amsterdam - PAROOL. Het Parool (8 april 2019). Gearchiveerd op 8 april 2019. Geraadpleegd op 8 april 2019.
  48. ↑ Eliott C. McLaughlin CNN, Indianapolis children's museum removes Michael Jackson's hat and gloves but will keep some photos. CNN. Gearchiveerd op 17 maart 2019. Geraadpleegd op 19 maart 2019.
  49. ↑ Steeds meer musea beraden zich over Michael Jackson. 7Days - dé weekkrant voor jongeren (19 maart 2019). Gearchiveerd op 20 maart 2019. Geraadpleegd op 20 maart 2019.
  50. ↑ MICHAEL JACKSON: ON THE WALL - Art and Exhibition Hall of the Federal Republic of Germany - Bonn. www.bundeskunsthalle.de. Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 20 maart 2019.
  51. ↑ (en) German Museum Plans to Open Michael Jackson Exhibition Despite Leaving Neverland Controversy. Hyperallergic (5 maart 2019). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 20 maart 2019.
  52. ↑ Stefan Kuiper, Directeur Bundeskunsthalle over Michael Jackson- expo: ‘Ik wil zijn cultuurgeschiedenis niet censureren’. de Volkskrant (20 maart 2019). Geraadpleegd op 20 maart 2019.
  53. ↑ (en) Michael Jackson's Wax Figures at Madame Tussauds are Not Going Anywhere. TMZ. Gearchiveerd op 25 maart 2019. Geraadpleegd op 25 maart 2019.
  54. ↑ Michael Jackson blijft in Hall of Fame. Gearchiveerd op 24 december 2019.
  55. ↑ (en) Michael Jackson. Rock & Roll Hall of Fame. Gearchiveerd op 25 maart 2019. Geraadpleegd op 25 maart 2019.
  56. ↑ Nu.nl, 9 maart 2019. Gearchiveerd op 20 augustus 2022.
  57. ↑ (en) Michael Jackson Music Sales Rise, Despite Harrowing Documentary. Fortune. Geraadpleegd op 20 maart 2019.
  58. ↑ Anna Mees redacteur Online, Radiostation draait Michael Jackson niet meer: 'Het is een offer'. nos.nl. Geraadpleegd op 31 maart 2019.
  59. ↑ VRT gaat "omzichtiger" omspringen met muziek van Michael Jackson na documentaire over misbruik. VRT NWS (4 maart 2019). Geraadpleegd op 20 maart 2019.
  60. ↑ Onderzoek: Tweederde Nederland vindt dat Michael Jackson nog op de radio mag na "Leaving Neverland". Onderzoek: Tweederde Nederland vindt dat Michael Jackson nog op de radio mag na "Leaving Neverland". Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  61. ↑ 3FM: “Leaving Neverland kan de meeste Nederlanders niets schelen”. Superguide - Ziet alles zodat jij niets mist. TV - Films – Series (11 maart 2019). Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  62. ↑ Dit zijn de resultaten van het onderzoek naar Leaving Neverland over Michael Jackson. NPO 3FM. Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  63. ↑ Familie Michael Jackson: Wereld blaast effect van documentaire vreselijk op. Gearchiveerd op 24 december 2019.
  64. ↑ (en) WikiLeaks, [https://twitter.com/wikileaks/status/1104996325551230976 Is the widely promoted documentary about Michael Jackson, #LeavingNeverland, true? We don't know, but high budget editing techniques can make an audience believe almost anything, true or false. An example dissection from @WikiLeaks: https://wikileaks.org/IMG/html/gibney-transcript.html …]. @wikileaks (2019T23:43). Gearchiveerd op 18 maart 2019. Geraadpleegd op 25 maart 2019.
  65. ↑ (en) WikiLeaks, FULL DOC: Michael Jackson FBI filehttps://vault.fbi.gov/Michael%20Jackson …. @wikileaks (2019T08:02). Gearchiveerd op 18 maart 2019. Geraadpleegd op 25 maart 2019.
  66. ↑ (en) What is Ofcom?. Ofcom (21 februari 2019). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  67. ↑ (en) Ofcom dismiss complaints over Michael Jackson documentary Leaving Neverland. The Independent (26 maart 2019). Gearchiveerd op 29 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  68. ↑ (en) Ofcom Rejects Complaints About Michael Jackson Documentary Leaving Neverland. HuffPost UK (25 maart 2019). Gearchiveerd op 9 september 2023. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  69. ↑ Diana Ross neemt het op voor Michael Jackson. Telegraaf (24 maart 2019). Gearchiveerd op 25 maart 2019. Geraadpleegd op 25 maart 2019.
  70. ↑ Liam McEwan (30 maart 2019), Neverland Firsthand: Investigating the Michael Jackson Documentary.
  71. ↑ (en) Brad Sundberg | In the Studio with MJ. Geraadpleegd op 8 april 2019.
  72. ↑ (en) Scott Ross Private Investigations (818) 744-9827. Geraadpleegd op 8 april 2019.
  73. ↑ Charles Thomson | HuffPost. www.huffpost.com. Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 8 april 2019.
  74. ↑ Michael Jacksons nichtje Brandi noemt haar ex-lief Wade Robson een leugenaar. Gearchiveerd op 23 december 2019.
  75. ↑ Familie Michael Jackson reageert met eigen documentaire. Telegraaf (6 april 2019). Gearchiveerd op 8 april 2019. Geraadpleegd op 8 april 2019.
  76. ↑ Familie Michael Jackson slaat terug met eigen documentaire. RTL Boulevard (6 april 2019). Gearchiveerd op 8 april 2019. Geraadpleegd op 8 april 2019.
  77. ↑ Dit is de docu van Michael Jacksons familie: Neverland Firsthand. FunX.nl. Gearchiveerd op 8 april 2019. Geraadpleegd op 8 april 2019.
  78. ↑ (en) Dana Feldman, What Does Controversial Michael Jackson Doc 'Leaving Neverland' Mean For The King Of Pop's Legacy?. Forbes. Gearchiveerd op 6 april 2019. Geraadpleegd op 6 april 2019.
  79. ↑ Michael Jackson-biograaf ontdekt leugen in Leaving Neverland. Telegraaf (23 maart 2019). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  80. ↑ Biograaf na het zien van Leaving Neverland: “Verhaal van James Safechuck klopt niet” - wel.nl. Welingelichte Kringen. Gearchiveerd op 31 maart 2019. Geraadpleegd op 31 maart 2019.
  81. ↑ Making Michael. www.goodreads.com. Geraadpleegd op 3 april 2019.
  82. ↑ (en) Dan Reed, Yeah there seems to be no doubt about the station date. The date they have wrong is the end of the abuse.. @danreed1000 (2019T07:42). Gearchiveerd op 3 april 2019. Geraadpleegd op 4 april 2019.
  83. ↑ (en) Pic proves Jacko's station WASN'T built when ‘kid was abused there’. The Sun (10 april 2019). Gearchiveerd op 10 april 2019. Geraadpleegd op 10 april 2019.
  84. ↑ (en) Leaving Neverland Director Responds To Allegations Of Inaccuracies In Story. www.ladbible.com (2 april 2019). Geraadpleegd op 2 april 2019.
  85. ↑ One of Michael Jackson accuser's claims may be incorrect says director. Mail Online (2 april 2019). Gearchiveerd op 2 april 2019. Geraadpleegd op 2 april 2019.
  86. ↑ Leaving Neverland-slachtoffers 'liegen over tijdlijn'. RTL Boulevard (3 april 2019). Gearchiveerd op 3 april 2019. Geraadpleegd op 3 april 2019.
  87. ↑ 'Leaving Neverland' Director Dan Reed: 'None Of Them Had Any Doubts At All About His Guilt'. www.whimn.com.au. Gearchiveerd op 3 april 2019. Geraadpleegd op 3 april 2019.
  88. ↑ Grote fout ontdekt in docu Michael Jackson. 7Days - dé weekkrant voor jongeren (3 april 2019). Gearchiveerd op 3 april 2019. Geraadpleegd op 3 april 2019.
  89. ↑ Twijfels over ‘Leaving Neverland’. De Standaard. Geraadpleegd op 2 april 2019.
  90. ↑ Shakiel Mahjouri, Michael Jackson Biographer Claims New Evidence Challenges ‘Leaving Neverland’ Accusations. ET Canada (2 april 2019). Gearchiveerd op 2 april 2019. Geraadpleegd op 2 april 2019.
  91. ↑ (en) Why is U.S. Media Silent on the Implosion of Leaving Neverland, While the U.K. Press is Pouncing?. Gearchiveerd op 6 april 2019. Geraadpleegd op 6 april 2019.
  92. ↑ Glenn Beck (7 maart 2019), John Ziegler: 'Leaving Neverland' Documentary Has Serious Issues. Gearchiveerd op 7 februari 2021.
  93. ↑ (en) The News Media’s Handling of Leaving Neverland Proves Just How Broken the Entire Industry Really Is. Gearchiveerd op 30 maart 2019. Geraadpleegd op 30 maart 2019.
  94. ↑ (en) Player FM, John Ziegler On Fraudulent Leaving Neverland Documentary Terry Meiners podcast. player.fm. Gearchiveerd op 17 oktober 2019. Geraadpleegd op 30 maart 2019.
  95. ↑ 3T ♥ From The Jacks♥n5 Family Dynasty (17 maart 2019), Leaving Neverland : John Ziegler : "FRAUDS and FAKES" after the Interview with Taj & Brandi Jackson. Gearchiveerd op 17 december 2020.
  96. ↑ (en) Mark Geragos, That press conference had nothing to do with his accusers. It was specifically directed at the two adult men who wiretapped MJ and were indicted and plead guilty and went to Federal Prison. But thanks for the heads up as maybe now I have a cause of action. #itsamovie Apushhttps://twitter.com/hragv/status/1106900213439102978 …. @markgeragos (2019T08:06). Gearchiveerd op 11 november 2020. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  97. ↑ (en) Nick Reilly, 'Leaving Neverland' director denies claims from Michael Jackson's lawyer that his appearance is deliberately misleading. NME (18 maart 2019). Gearchiveerd op 29 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  98. ↑ (en) Michael Jackson’s lawyer speaks out about ‘Leaving Neverland’ documentary. indy100 (18 maart 2019). Gearchiveerd op 29 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  99. ↑ Casey Rain (aka S-Endz), #LeavingNeverland isn’t a documentary. It’s a work of fiction.. The Violet Reality (20 februari 2019). Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  100. ↑ Michael Jackson Was My Lover. www.goodreads.com. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  101. ↑ (en) Mike Pearl, Whatever Happened to NAMBLA?. Vice (24 maart 2016). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  102. ↑ wendyluvsmj (2 maart 2019), Michael Jackson Wins $2.7M Defamation Suit Against NAMBLA pedophile attendee/promoter. Gearchiveerd op 6 april 2023.
  103. ↑ Michael Jackson's Victory - Apr 10, 1998 - E! Online News. web.archive.org (9 februari 2005). Gearchiveerd op 9 februari 2005. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  104. ↑ (en) Michael Jackson wins $2.7 million in lawsuit. DeseretNews.com (10 april 1998). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  105. ↑ (en) MTV News Staff, Jacko Wins $2.7 Million Slander Suit. MTV News. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  106. ↑ Door Marjolein van den Br, Familie Michael Jackson reageert met eigen documentaire op Leaving Neverland. Vogue (8 april 2019). Geraadpleegd op 8 april 2019.
  107. ↑ Neverland Firsthand: Investigating the Michael Jackson Documentary. Gearchiveerd op 26 december 2022.
  108. ↑ Nadia Ezzeroili, Overtuigende documentaire Leaving Neverland maakt kindermisbruikzaak Michael Jackson niet minder complex. de Volkskrant (5 maart 2019). Geraadpleegd op 30 maart 2019.
  109. ↑ Documentaires: journalistiek of creatief?
  110. ↑ ‘Leaving Neverland’ Director Dan Reed on Refuting Michael Jackson Defenders, the Psychology of Child Sexual Abuse, and a Potential Sequel. Gearchiveerd op 19 juni 2019.
  111. ↑ 'Leaving Neverland': hoe Michael Jackson kinderen misbruikte. Gearchiveerd op 29 december 2019.
  112. ↑ 'Leaving Neverland' Filmmakers Refused to Remove Brett Barnes From Michael Jackson Doc. Billboard. Gearchiveerd op 26 maart 2019. Geraadpleegd op 25 maart 2019.
  113. ↑ Charles Thomson. www.huffpost.com. Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  114. ↑ Charles Thomson - Freelance Writer/Reporter. www.charles-thomson.net. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  115. ↑ (en) Charles Thomson, ContributorAward-winning writer, Michael Jackson's Xscape Origins: The First Review. HuffPost (18 maart 2015). Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  116. ↑ (en) Charles Thomson, An innocent victim of journalistic atrocity Leaving Neverland is threatening legal action. The director included false suggestions that Brett Barnes was molested, gave him no right of reply & now he’s been harassed for weeks. Unethical beyond belief. https://www.tmz.com/2019/03/02/michael-jackson-brett-barnes-hbo-leaving-neverland-molestation-threat/ …. @CEThomson (2019T04:03). Gearchiveerd op 14 april 2019. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  117. ↑ The MJCast (9 maart 2019), Charles Thomson's Gateway 97.8 Appearance Regarding Leaving Neverland. Gearchiveerd op 10 april 2023.
  118. ↑ Nico van den Berg, Als mensen termen als 'die we voor waar aannemen' gaan gebruiken, is enige achterdocht op zijn plaats. Want wie zijn 'we' dan? En horen de woorden 'waar' en 'aannemen' wel in 1 zin? Is 'waar' dan niet per definitie gekleurd? #LeavingNeverland #MichaelJacksonhttps://twitter.com/JuliusKoetsier/status/1104353103338450944 …. @cinemonkey (2019T04:19). Gearchiveerd op 26 april 2019. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  119. ↑ Sentiment overheerst de feiten in Leaving Neverland. HP/De Tijd (4 maart 2019). Gearchiveerd op 27 maart 2019. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  120. ↑ Annebelle de Bruijn redacteur Online, Documentaire over seksueel misbruik Michael Jackson: 'Schokkend en indringend'. nos.nl. Geraadpleegd op 27 maart 2019.
  121. ↑ Honderden kijkers maken gehakt van documentaire Leaving Neverland. RTL Nieuws (8 maart 2019). Gearchiveerd op 2 april 2019. Geraadpleegd op 2 april 2019.
  122. ↑ ‘Leaving Neverland’ bewijst (on)schuld Michael Jackson niet. Trouw. Gearchiveerd op 23 maart 2019. Geraadpleegd op 23 maart 2019.
  123. ↑ (en) Emma Kelly, Leaving Neverland: Timeline of sexual abuse allegations against Michael Jackson. Metro (25 februari 2019). Gearchiveerd op 4 april 2019. Geraadpleegd op 4 april 2019.
  124. ↑ Good Morning Britain (6 maart 2019), Director of 'Leaving Neverland' Dan Reed Discusses Controversial Documentary | Good Morning Britain. Gearchiveerd op 23 maart 2023.
  125. ↑ (en) Dawn Onley, Michael Jackson's ex-bodyguard says 'Leaving Neverland' left out important detail. theGrio (20 maart 2019). Gearchiveerd op 29 maart 2019. Geraadpleegd op 29 maart 2019.
  126. ↑ kittens are cuter than human babies (24 maart 2019), Dan Reed confronted on french TV, "Leaving Neverland" debate M6 (with english subs). Gearchiveerd op 10 januari 2021.
  127. ↑ Nederlandse fans protesteren tegen Michael Jackson-docu. RTL Boulevard (8 maart 2019). Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  128. ↑ (en) Michael Jackson fans protest outside Channel 4 ahead of documentary. Evening Standard (6 maart 2019). Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  129. ↑ (en) Jamie Lee Curtis Taete, Harry Cheadle, Michael Jackson Stans React to 'Leaving Neverland' with Bus Ads and Death Threats. Vice (4 maart 2019). Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  130. ↑ Ophef om documentaire ‘Leaving Neverland’ over misbruik door Michael Jackson. Gearchiveerd op 29 december 2019.
  131. ↑ Fans Michael Jackson demonstreren tegen docu. Telegraaf (8 maart 2019). Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  132. ↑ #MJinnocent: docu Jackson houdt gemoederen bezig voor uitzending. nos.nl. Geraadpleegd op 31 maart 2019.
  133. ↑ (en) Alex Stedman, Alex Stedman, Michael Jackson Documentary’s IMDb Page Vandalized by Angry Fans. Variety (25 januari 2019). Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  134. ↑ Ophef om documentaire ‘Leaving Neverland’ over misbruik door Michael Jackson Hart van Nederland, 6 maart 2019. Gearchiveerd op 29 december 2019.
  135. ↑ https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/mar/07/child-sexual-abuse-victims-michael-jackson. Gearchiveerd op 6 september 2022.
  136. ↑ Overtuigende documentaire Leaving Neverland maakt kindermisbruikzaak Michael Jackson niet minder complex. Gearchiveerd op 6 juli 2022.
  137. ↑ Pdf-document Brief van de erven Jackson met felle kritiek op Leaving Neverland en op HBO
  138. ↑ https://www.ad.nl/show/hbo-en-jacksons-blijven-vechten-over-documentaire-leaving-neverland~aef6f2dd/. Gearchiveerd op 29 december 2019.
  139. ↑ https://www.rtlboulevard.nl/entertainment/showbizz/artikel/4892776/hbo-beroep-om-leaving-neverland-uitspraak. Gearchiveerd op 23 december 2019.
  140. ↑ Pdf-document Petition to compel public arbitration
  141. ↑ HBO Says Michael Jackson Docu Still On Despite "Desperate" $100M 'Leaving Neverland' Suit – Update, deadline.com, 21 februari 2019. Gearchiveerd op 6 juni 2023.
  142. ↑ https://www.mjvibe.com/message-from-the-estate-of-michael-jackson-to-his-fans
  143. ↑ VPRO, 8 maart 2019. Gearchiveerd op 30 mei 2023.
  144. ↑ (en) Russian State Television Pulls Plug on 'Leaving Neverland'. The Hollywood Reporter. Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  145. ↑ (en) Russian Channel Decides Not To Air 'Leaving Neverland' -. mxdwn Movies (18 maart 2019). Gearchiveerd op 28 maart 2019. Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  146. ↑ (en) Michael Jackson HBO Doc 'Leaving Neverland' Pulled From Air in Russia. ScreenRant (16 maart 2019). Geraadpleegd op 28 maart 2019.
  147. ↑ https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20190315_04259122. Gearchiveerd op 26 december 2019.
  148. ↑ (en) Joe Vogel, What You Should Know About the New Michael Jackson Documentary. Forbes. Gearchiveerd op 19 maart 2019. Geraadpleegd op 18 maart 2019.
  149. ↑ Michael Jackson prijkt langs de snelweg. Gearchiveerd op 28 april 2021.
  150. ↑ Leaving Neverland – alles voor de feiten of voor de documentaire? Een documentairemaker is niet altijd de geknipte persoon om het verhaal van de slachtoffers van kindermisbruik te brengen. Gearchiveerd op 23 december 2020.