Poly- en perfluoralkylstoffen

Perfluoroctaanzuur, een voorbeeld van een PFAS

Poly- en perfluoralkylstoffen (vaak afgekort als PFAS) is een verzamelnaam voor meer dan 6000 stoffen waarin onder andere een combinatie van fluorverbindingen en alkylgroepen voorkomt. Stoffen die tot deze groep behoren zijn onder andere perfluoroctaanzuur (PFOA of C8) en perfluoroctaansulfonaat (PFOS). Pfas in polymere vorm bevinden zich in alledaagse producten zoals kleding, fastfood-verpakkingen[1], anti-aanbakpannen en in AFFF-blusschuim.[2] Ook veel pesticiden bevatten PFAS.[3][4] Bronnen van PFAS zijn afvalstoffen die ontstaan bij de toepassing van de GenX-techniek. Deze bevinden zich in het afvalwater dat wordt geloosd. Een product van de GenX-techniek is teflon (polytetrafluoretheen), dat toegepast wordt als antiaanbaklaag in pannen.[5]

Deze stoffen worden bestudeerd in de organofluorchemie en komen in de natuur niet voor. Ze kunnen zich ophopen in organismen en enkele PFAS zijn mogelijk kankerverwekkend. Ingenieurs- en adviesbureau Sweco publiceerde 25 november 2019 een zogenaamde hittekaart van 396 sterk verontreinigde locaties in Nederland.[6] Het bureau pleit voor beperking van de productie.

Effecten van de blootstelling aan pfas op het menselijk lichaam[7][8][9][10][11][12]

Ontstaan

In 1938 ontdekte een jonge chemicus van het Amerikaanse chemisch bedrijf DuPont, terwijl hij op zoek was naar een nieuw soort koelvloeistof, bij toeval een chemische verbinding in poedervorm, die bestand bleek tegen hitte, water, vet en vuil. Omdat hij werkte met het gas TFE en dit na afkoeling was overgegaan in vaste stof, kreeg de aldus ontstane stof de naam poly-TFE ofwel PTFE. Na proeven bleek de stof bij verhitting thermoplastisch te worden, en als de stof tot roodgloeiend werd verhit, te verdampen. Bij verbranding bleek er geen residu over te blijven, terwijl de ontledingsproducten glas etsten.
De PTFE bestond bij de ontdekking ervan uit twee koolstofatomen die samen verbonden zijn met vier fluoratomen. Doordat de koolstofatomen elk vier verbindingen kunnen aangaan kunnen onder de juiste omstandigheden ketens van meer moleculen ontstaan. Wanneer een keten met het uiteinde wordt gekoppeld aan bijvoorbeeld een koolwaterstofmolecuul, heeft specifieke eigenschappen, zoals afstoting van vet en water. Het aldus ontstane materiaal bleek meer toepassingsmogelijkheden te hebben, zoals een antiaanbaklaag voor pannen. DuPont patenteerde het product in 1942. Doordat er talloze varianten mogelijk zijn, werden er in de loop van de tijd ruim 6000 varianten geproduceerd.

Nederland

Tijdelijk Handelingskader PFAS in Nederland

Op 8 juli 2019 introduceerde staatssecretaris Stientje van Veldhoven van Infrastructuur en Waterstaat een Tijdelijk Handelingskader PFAS.[13] Dit schrijft voor dat één kilo droge grond maximaal 0,1 microgram PFAS mag bevatten. Grond waarvan wordt vermoed dat deze verontreinigd is, moet worden onderzocht. Doordat veelal onduidelijk is waar zich verontreinigingen bevinden en door de brede toepassing van PFAS, kregen veel infrastructuur-, bagger- en bouwprojecten met de regeling te maken, ook als ze al in de plannings- of uitvoeringsfase waren. De financiele gevolgen werden geschat op 800 tot 900 miljoen euro. Het kabinet kondigde op 29 oktober 2019 aan het besluit van de staatssecretaris weer te versoepelen per 1 december 2019.[14] Het RIVM hanteert een ruim 30x soepeler norm dan de staatssecretaris, waardoor er politieke ruimte voor onderhandeling bestaat.[15][16] Ook Nederlandse gemeenten wachtten niet op de staatssecretaris en gaan zelfstandig ruimere normen hanteren.[17]

Productie

Minister Cora van Nieuwenhuizen had in mei 2019 nog een vergunning verleend aan de fabriek van Chemours in Dordrecht om jaarlijks 5 kilo GenX[18] en 2 kilo PFOA te blijven lozen in de rivier de Merwede.[19][20][21][22][23]

De Tweede Kamer ging mee met de vergunningverlening door steun van de SGP aan de regering.[24][25] Chemours zette de productie van DuPont voort.[26][27][28]

Ook de gemeente Helmond deed in 2017 ervaring op met de problematiek. Een daar gevestigde leverancier van Chemours, Custom Powders, heeft de bodem in de gemeente sterk verontreinigd. Zodoende had de gemeente haar PFAS-verontreiniging goed in kaart gebracht en kon ze in 2019 als eerste gemeentelijk beleid afkondigen.[29]

Normering

De vergunningverlening door de Minister om jaarlijks 7 kilo te lozen in de Merwede staat in contrast met het beleid van haar staatssecretaris Van Veldhoven:

Als je het kunt meten moet je het verbieden.

Haar norm lag zodoende 500.000 keer lager dan die van met PFAS vervuilde grond.[30] Gelet op de tegenstellingen over de normering nemen enkele gemeenten met Helmond als eerste het voortouw en ontwikkelen eigen tijdelijke normen.[31] Deskundigen pleiten in november 2019 dan ook voor een 50 tot 100 keer soepeler norm.[32] Gemeentes ontwikkelden hun eigen normering. Zo ligt die in de Achterhoek sinds 9 november 2019 30 keer hoger dan die van de landelijke overheid.[33] De provincie Noord-Holland bepaalde de norm als eerste provincie op 1,5 microgram per kilo droge grond.[34] Op 28 november lekte uit dat het kabinet de norm zou optrekken naar 0,8 microgram per kilo droge grond. Dit is een achtvoudige verhoging, maar is volgens velen nog veel te laag.[35][36] Op 2 juli 2020 verhoogde de staatssecretaris de norm nog verder naar 1,4 en schakelde de termen grond en bagger gelijk, dit tot opluchting van de sector.[37]

Op 19 december 2019 bracht het kabinet naar buiten dat het werkt aan een Europees verbod dat de toepassing van PFAS-stoffen beperkt tot de hoogst noodzakelijke toepassingen. Intussen kan de productie in Nederland doorgang vinden.[38] Op 26 oktober 2021 bleek uit een groot opgezet onderzoek dat PFAS ook in het afvalwater van huishoudens zit.[39]

Het RIVM maakte in 2023 bekend dat Nederlanders te veel PFAS via voedsel en drinkwater binnenkrijgen.[40]

Drinkwater

Uit onderzoek van het RIVM en Oasen blijkt dat PFAS-stoffen voorkomen in het drinkwater.[41][42] Een risicoanalyse van het RIVM, "Risicoduiding en vóórkomen van FRD-903 in drinkwater", laat zien dat deze stoffen voorkomen in het Nederlandse drinkwater.[43] Oasen gebruikt op kleine schaal membraanzuivering, wat alle PFAS-achtige stoffen uit het water haalt. Alle zuiveringsinstallaties met deze techniek uitrusten, is erg kostbaar: dit zou alleen voor Oasen al tientallen miljoenen euro's kosten.
Via huidcontact en inademing van damp bij baden en douchen van met door PFAS verontreinigd leidingwater komt ook PFAS het menselijk lichaam binnen. De hoeveelheden liggen echter zeer laag en ruimschoots onder de norm.[44]

DuPont heeft in 2019 een overname gedaan om deze zuiveringssystemen te kunnen verkopen.[45] Deze zuiveringssystemen kosten veel geld en worden verkocht door DuPont, het bedrijf dat de vervuiling mede heeft veroorzaakt,[46] en sinds 1960 wist van de risico's in zoogdieren.[47]

Oasen stapte naar de rechter om verdere lozing van PFAS-achtige stoffen te voorkomen. In hoger beroep heeft Chemours (voorheen DuPont, nu afgesplitst van DuPont) de rechtszaak echter gewonnen.[48][49] De woordvoerder van Oasen zei hierover: "We vinden het onwenselijk dat dit soort stoffen in het milieu terechtkomen [...] daarom de laatste jaren veel actie gevoerd, onder andere met een rechtszaak, wat er uiteindelijk toe heeft geleid dat de vergunning van deze fabriek is teruggebracht naar een minimale hoeveelheid uitstoot van – in dit geval – GenX."[50]

België

Zie PFAS-schandaal voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In België kwam het PFAS-probleem in 2021 hoog op politieke agenda door de bij werken aan de Oosterweelverbinding ontdekte vervuiling 15 km rond Zwijndrecht door 3M.[51][52][53] Voordien werd in de Vlaamse media enkel bericht over voorbereidende studies van OVAM voor een normering.[54] OVAM is in de Vlaamse Ministerraad uitleg moeten komen geven.[55] OVAM heeft in 2018 wel een studie uitgebracht.[56]

De Vlaamse Regering heeft beperkingen opgelegd aan de consumptie van eieren en groenten van 1,5, 5 en 10 km rond de site.[57][58] en een grootschalig bloedonderzoek van de bevolking is aangekondigd[59] volgens advies van toxicoloog Jan Tytgat.[60] Lantis en 3M hebben een dading afgesloten die elke rechtszaak uitsluit op de gronden van de Oosterweelwerf.[61] 3M zou gedreigd hebben om de fabriek te sluiten.[62] De vorige intendant van de werf Oosterweel schat dat 3M 500 tot 600 miljoen euro zal moeten betalen voor sanering.[63]

Vlaams Minister Zuhal Demir heeft prof. Karl Vrancken van VITO en de Universiteit Antwerpen aangesteld om het probleem gedurende een jaar te onderzoeken met een eerste verslag na drie maanden[64][65] en stelde het Vlaams Parlement voor om een parlementaire onderzoekscommissie op te richten.[66] De Vlaamse overheid heeft informatie op een website geplaatst.[67] De Vlaamse regering was in 2017 op de hoogte,[68] maar de burgemeester van Zwijndrecht niet.[69] Een speciale gemeenteraad ondervraagt of de burgemeester van Antwerpen Bart De Wever op de hoogte was.[70] Toenmalig Vlaams Minister Ben Weyts raamde in 2017 de kosten van sanering op 30 to 50 miljoen euro.[71][72] OVAM had in 2017 een persbericht voorbereid, maar toenmalig Vlaams Minister Joke Schauvlieghe stuurde dit niet uit.[73] OVAM stelt dat dit een beslissing van de minister was.[74][75]

In 2021 werd in bodemmonsters tot 17 µg PFOS per kg droge aarde gemeten.[76] Stemmen gaan op om de werken ondanks de vervuiling voort te zetten.[77] Prof Tytgat stelt voor om alle vervuilde grond op de site van 3M op te hopen.[78][79]

Ook het water van de Schelde zou meer PFOS bevatten dan toegelaten.[80]

In Mechelen is mogelijke vervuiling door een gelijkaardige fabriek Chemours op de politieke agenda geplaatst.[81][82]

In Mechelen, Willebroek en Kleine Brogel zijn normen overschreden.[83] Het PFOS zat in brandblusschuim waarmee de brandweer oefende en daarom zijn alle omgevingen van brandweerkazernes mogelijk vervuild.[84] In Mechelen is met dranghekken een perimeter van 100 m rond de brandweerkazerne ingesteld.[85] De Vlaamse Regering kondigde in juni 2021 maatregelen af rond alle oefenterreinen van de brandweer.[86][87][88]

In juli 2022 bleek PFAS aanwezig op 200 meetpunten in het ondiepe grondwater.[89] In dezelfde maand bereikte de Vlaamse regering een akkoord met 3M, waarbij het bedrijf 571 miljoen euro uittrekt voor PFAS-sanering rond de fabriekssite in Zwijndrecht.[90]

Drinkwater

Ook in België werden volgens een rapport van de Vlaamse Milieumaatschappij uit 2022 PFAS-sporen teruggevonden in het drinkwater.[91] Alle genomen stalen bleven onder de Europese norm van 100 nanogram per liter, maar niet onder de strengere norm van het Europees Voedselagentschap à 4 nanogram,[92] die soms overschreden werd.

Europa

Zweden en Duitsland zijn langer bezig met maatregelen tegen PFAS. Zo hebben deze landen een voorstel gedaan om 200 soorten PFAS te verbieden op Europees niveau.[93] De aanleiding was dat PFAS in het drinkwater is aangetroffen.

Verschillende Noord- en West-Europese landen hebben een EU-strategie voorgesteld tot het beperken of uitfaseren van PFAS op Europees niveau.[94] In Denemarken is sinds juli 2020 een verbod op PFAS in voedselverpakkingen van kracht. In de zakjes voor frietjes van McDonald's in Denemarken werd bij onderzoek geen PFAS aangetroffen, terwijl dezelfde producten in andere Europese landen nog wel PFAS bevatten.[95]

De Internationale Ski Federatie FIS verbiedt sinds 2020 PFAS-houdende skiwas.[96]

Volgens het Pesticide Acion Network Europe is het gebruik van chemicaliën met PFAS sedert 2014 sterk toegenomen in de EU, waardoor consumenten ook via hun voeding – groenten en fruit – steeds vaker blootgesteld worden aan PFAS. België, Nederland, Oostenrijk, Spanje, Portugal en Griekenland horen bij de landen met de hoogste concentraties.[97][98]

Toekomstig verbod PFAS in Europa

In 2019 verzocht de Europese Raad aan de Europese Commissie een actieplan te op te stellen om alle niet-essentiële toepassingen van PFAS uit te bannen vanwege het toenemende bewijs voor schadelijke effecten veroorzaakt door blootstelling aan deze stoffen, het bewijs voor het wijdverbreid voorkomen van PFAS in water, grond, artikelen en afval en de bedreiging die dit kan vormen voor het drinkwater.[99] Op initiatief van Duitsland en Nederland hebben deze landen samen met Denemarken, Noorwegen en Zweden een zogenoemd restrictievoorstel ingediend op basis van de REACH-verordening om te komen tot een Europees verbod op productie, gebruik, verkoop en import van PFAS.[100] Het voorstel stelt dat een verbod nodig is voor alle gebruik van PFAS, met voor verschillende toepassingen wel verschillende termijnen waarop het verbod ingaat (direct na van kracht worden van de restrictie, 5 jaar daarna of 12 jaar daarna), afhankelijk van de functie en de beschikbaarheid van alternatieven. Het voorstel heeft de toepassing van PFAS in medicijnen, gewasbeschermingsmiddelen en biociden niet beoordeeld omdat voor die stoffen specifieke regelgeving geldt (Biocidenverordening, Gewasbeschermingsmiddelenverordening, Geneesmiddelenverordening) die een expliciete autorisatieprocedure kennen die ziet op risico voor gezondheid en milieu.

Het voorstel is op 13 januari 2023 ingediend en op 7 februari van datzelfde jaar gepubliceerd door het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA). Van 22 maart tot 21 september 2023 kunnen burgers, bedrijven en andere organisaties commentaar geven op het voorstel gedurende een openbare raadpleging.[101] Op basis van de informatie in het restrictievoorstel en de raadpleging geven twee comités van ECHA een advies over respectievelijk het risico en de sociaaleconomische aspecten van de voorgestelde restrictie. Binnen een jaar na publicatie worden de adviezen naar de Europese Commissie gestuurd, die vervolgens een definitief voorstel maakt dat ter discussie en besluitvorming wordt voorgelegd aan de EU-lidstaten.[102] Anderhalf jaar na de publicatie van het besluit over de restrictie zal het verbod ingaan. Uiteraard kan de restrictie straks afwijken van het voorstel.[101]

Verenigde Staten

Onderzoek

In mei 2021 werd bekend dat het 'PFAS regent' in Ohio, waar in het voorjaar grote hoeveelheden giftige PFAS op het gebied neerdaalden via regenbuien.[103] De ruwe data van van het Amerikaanse Environmental Protection Agency en Canadese onderzoeksverband van het Integrated Atmospheric Deposition Network (IADN), gaven daarmee aan dat de vervuiling met PFAS ook via de lucht kan plaatsvinden. Regenwater bevatte in april 1,000 delen-per-biljoen (ppt) PFAS. Opvallend was dat de meeste PFAS-verbindingen in de monsters verbindingen met een korte keten waren, die producenten bij voorkeur inzetten als een alternatief voor eerdere varianten met langere chemische ketens, zoals PFOS en PFOA. Deze werden in de VS uitgefaseerd onder druk van wetgeving, maar worden buiten de VS nog steeds geproduceerd. De monsters toonden aanzienlijke hoeveelheden van 6:2, 8:2 en 10:2 FTCAs, of fluortelomeer carbonzuren. Dit type vindt vaak toepassingen in een industriële context of als vetvrij middel op voedselverpakkingen. Daarmee is het effect van de wetgeving terug te zien in het beeld van de veranderende omgevingsvervuiling, alsook het aandeel van de rol van consumentenproducten in de omgevingsvervuiling. Door de verspreiding via regen hoopt de PFAS zich op in het oppervlaktewater en de bodem, en de organismen die daarin leven.

Uitfaseren van een aantal verbindingen

In de Verenigde Staten hebben overheid en industrie in 2006 afgesproken tot uitfasering te komen van een aantal van deze fluor-koolstof-verbindingen.[104] Het doel was in 2015 deze productie volledig te hebben stopgezet. Er worden aldaar nog duizenden rechtszaken gevoerd over eerdere lekkages en gebruik van dit soort stoffen. DuPont trof in 2017 een schikking van 671 miljoen dollar.[105]

Verfilming van de toxicologische problemen

In 2018 werd een documentaire uitgebracht met de naam The Devil We Know over de zaak van DuPont in West-Virginia.[106]

In november 2019 verscheen de film Dark Waters, die een beeld geeft van de toxicologische problemen van PFAS.[107]

Schikking in de Verenigde Staten door 3M

In juni 2023 besloot de firma 3M voor 10 miljard dollar te schikken in de Verenigde Staten met een aantal getroffen dorpen en steden. Drie andere producenten Chemours, DuPont en Corteva maakten gelijktijdig bekend te hebben geschikt voor 1,2 miljard dollar.[108]

Afbreekbaarheid

Aanvankelijk werd vastgesteld dat de PFAS-stoffen niet of nauwelijks afbreekbaar waren en voor eeuwig in het milieu aanwezig zouden blijven, vandaar de benaming forever chemicals. In 2019 werd op de Princeton-universiteit ontdekt dat Acidimicrobium bacterium A6, een grondbacterie, PFAS kan afbreken. In 2021 werd ook in Nederland ook onderzoek gedaan naar bacteriën die PFAS in de bodem kunnen afbreken.[109][110] Deze bacteriële afbraak is echter nog in grote mate experimenteel. Onderzoeker Peter Jaffé waarschuwde in 2021 “dat er nog meer onderzoek nodig is om te komen tot een bruikbare behandeling voor vervuild water of vervuilde grond”.[111]

Een eerder door Nederland, Duitsland, Denemarken, Zweden en Noorwegen op Europees niveau geformuleerd voorstel om alle PFAS (op uitzonderingen na) te gaan verbieden, kreeg op 4 oktober 2021 bijval vanuit de Belgische regering.[112]

Het is ook mogelijk PFAS op actieve kool te adsorberen en dan bij hoge temperatuur van meer dan 1100 graden Celsius te verbranden. Praktisch is dit lastig uitvoerbaar, daar de meeste verbrandingsinstallaties die temperatuur niet kunnen bereiken.

In 2022 werd in Science bekendgemaakt dat Chinese en Amerikaanse onderzoekers een methode hadden ontwikkeld om in een laboratorium op vrij eenvoudige wijze PFAS af te breken tot onschadelijke elementen.[113] Deze methode maakt het mogelijk op grote schaal PFAS af te breken, in tegenstelling tot voorgaande methoden. In de praktijk bleek de methode echter niet toepasbaar voor zuivering van vervuild water of vervuilde bodem.[114]

Bronnen, noten en/of referenties
  • Waarom waren supergiftige PFAS vroeger superpopulair?, KIJK magazine, 28 februari 2024.
  • Trouw, geraadpleegd op 27 september 2019
  • RWS, Wat zijn PFAS en waar vind ik meer informatie over de stofeigenschappen?
  • PFAS op de website van het RIVM
  • OECD: Reconciling Terminology of the Universe of Per- and Polyfluoroalkyl Substances: Recommendations and Practical Guidance, OECD Series on Risk Management, No. 61, OECD Publishing, Paris, 2021.
  1. ↑ (en) Straková, Jitka, Throwaway Packaging, Forever Chemicals: European wide survey of PFAS in disposable food packaging and tableware. Arnika Association (2021). Geraadpleegd op 5 juni 2021.
  2. ↑ september 2019: Europees onderzoek naar alternatieven voor PFAS blusschuim Drinkwaterbedrijven maken zich zorgen om PFAS in pesticiden
  3. ↑ Hij spoot jarenlang pfas op zijn land: ‘Ik had dit willen weten’
  4. ↑ Drinkwaterbedrijven maken zich zorgen om PFAS in pesticiden
  5. ↑ Expertisecentrum PFAS
  6. ↑ Vierhonderd locaties met groot risico op stevige pfas-verontreiniging, Het Financieele Dagblad
  7. ↑ Emerging chemical risks in Europe — ‘PFAS’, European Environment Agency, 2019.
  8. ↑ Toxicological profile for Perfluoroalkyls, Agency for Toxic Substances and Disease Registry, 2018.
  9. ↑ Some Chemicals Used as Solvents and in Polymer Manufacture, IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, Volume 110, 2016.
  10. ↑ (2013). Perfluorooctanoic acid (PFOA) exposures and incident cancers among adults living near a chemical plant. Environmental Health Perspectives 121 (11–12): 1313–1318. PMID 24007715. PMC 3855514. DOI: 10.1289/ehp.1306615.
  11. ↑ (June 2009). Analysis of PFOA in dosed CD-1 mice. Part 2. Disposition of PFOA in tissues and fluids from pregnant and lactating mice and their pups. Reproductive Toxicology 27 (3–4): 365–372. PMID 19429407. PMC 3446208. DOI: 10.1016/j.reprotox.2009.02.012.
  12. ↑ (August 2011). Gestational and chronic low-dose PFOA exposures and mammary gland growth and differentiation in three generations of CD-1 mice. Environmental Health Perspectives 119 (8): 1070–1076. PMID 21501981. PMC 3237341. DOI: 10.1289/ehp.1002741.
  13. ↑ Oorspronkelijke normering
  14. ↑ Kabinet wil met spoed ruimere normen voor PFAS in de grond
  15. ↑ Risicogrenzen voor PFOS, PFOA en GenX voor toepassen van grond en bagger
  16. ↑ Cumela: Elf vragen over tijdelijk handelingskader PFAS
  17. ↑ Gemeenten omzeilen PFAS-regels voor bouwers, Het Financieele Dagblad
  18. ↑ Geen stof maar fabricageproces van fluoralkanen
  19. ↑ In totaal is dit 7 kilo, oftewel 7 miljard microgram per jaar.
  20. ↑ 26042019 Kamerbrief met informatie over vergunningverlening RWS aan Chemours. Gearchiveerd op 31 oktober 2019. Geraadpleegd op 31 oktober 2019.
  21. ↑ Minister onder vuur om omstreden vergunning voor Chemours
  22. ↑ Demonstranten: ‘Liever Chemours lozen dan gif lozen’
  23. ↑ Nog steeds veel gif in bloed van omwonenden DuPont in Dordrecht
  24. ↑ Tweede Kamer akkoord met directe lozingsvergunning Chemours - Oppositie kwam 4 stemmen te kort
  25. ↑ Kamerverslag 16 mei 2019. Gearchiveerd op 2 november 2019. Geraadpleegd op 2 november 2019.
  26. ↑ PFAS, van wonderspul in de anti-aanbakpan naar giftig zorgenkind
  27. ↑ Dit is Chemours in Dordrecht
  28. ↑ Gemeente Dordrecht:Dossier Chemours en DuPont (PFOA/C8, GenX)
  29. ↑ pfas? Helmond heeft het spook bedwongen en bouwt rustig door, de Volkskrant
  30. ↑ Waarom zit Pfas overal in de grond en legt het de bouwsector plat?
  31. ↑ Gemeenten omzeilen PFAS-regels voor bouwers
  32. ↑ „Huidige PFAS-meting geeft onbetrouwbaar beeld”
  33. ↑ Achterhoek geeft bouw zetje met hogere norm PFAS
  34. ↑ PFAS-norm ruimer: lucht voor bouw N-Holland
  35. ↑ 'Kabinet gaat regels voor pfas fors versoepelen'
  36. ↑ Nieuwe normen per 29 november 2019 rijksoverheid
  37. ↑ PFAS-norm opnieuw versoepeld; ook ruimte voor grond in oppervlaktewater
  38. ↑ Nederland zet in op Europees pfas-verbod, Het Financieele Dagblad
  39. ↑ Waterschappen willen PFAS bij de bron aanpakken, alle vergunningen opnieuw bekijken
  40. ↑ Nieuw onderzoek bevestigt: mensen in Nederland krijgen te veel PFAS binnen. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (6 juli 2023).
  41. ↑ Hoe zit het met stoffen in drinkwater?. www.oasen.nl. Gearchiveerd op 2 februari 2020. Geraadpleegd op 2 februari 2020.
  42. ↑ Risicoschatting PFOA in drinkwater | RIVM. www.rivm.nl. Geraadpleegd op 2 februari 2020.
  43. ↑ RIVM, Risicoduiding en vóórkomen van FRD-903 in drinkwater en drinkwaterbronnen bij een selectie van drinkwaterwinningen in Nederland.. Geraadpleegd op februari 2020.
  44. ↑ MEMO | Risicogrenzen ten behoeve van de vaststelling van Interventiewaarden voor PFOS, PFOA en GenX, Bijlage 1. Bijdrage blootstellingsroute per bodemfunctie. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (20 juli 2021).
  45. ↑ (en) DuPont to Acquire Desalitech. www.investors.dupont.com. Geraadpleegd op 22 februari 2020.
  46. ↑ (en) DuPont Made Billions Polluting Tap Water With PFAS; Will Now Make More Cleaning It Up. EWG. Geraadpleegd op 22 februari 2020.
  47. ↑ 1961 DuPont toxicologist warns that PFAS chemicals enlarge rat and rabbit livers.. Geraadpleegd op februari 2020.
  48. ↑ Rechtbank Den Haag, ECLI:NL:RBDHA:2018:7464, Rechtbank Den Haag, SGR 17/3754 en 17/3801. uitspraken.rechtspraak.nl (28 juni 2018). Geraadpleegd op 22 februari 2020.
  49. ↑ Lozing omstreden stof door Chemours hoefde niet verder beperkt te worden. www.rechtspraak.nl. Geraadpleegd op 22 februari 2020.
  50. ↑ Glaasje teflon tappen: PFAS duiken op in onze drinkwaterbronnen. Follow the Money - Platform voor onderzoeksjournalistiek. Geraadpleegd op 22 februari 2020.
  51. ↑ https://www.tijd.be/ondernemen/chemie/hoe-gevaarlijk-is-pfos/10313055.html
  52. ↑ https://www.hln.be/binnenland/wat-is-pfos-hoe-schadelijk-is-dit-chemische-product-en-wie-is-getroffen-door-vervuiling-mogelijk-perimeter-van-15-kilometer-op-komst~a177ef8e/
  53. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210611_93605954
  54. ↑ "OVAM begint groot bodemonderzoek - De jacht op de onbekende troep is ingezet", De Standaard.
  55. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/14/extra-vlareg/
  56. ↑ https://www.ovam.be/sites/default/files/atoms/files/Website-Onderzoek%20naar%20aanwezigheid%20van%20PFAS%20in%20grondwater%2C%20bodem%20en%20waterbodem%20ter%20hoogte%20van%20risicoactiviteiten%20in%20Vlaanderen.pdf
  57. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210614_95881839
  58. ↑ https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210614_95888185
  59. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210613_94050291
  60. ↑ https://www.hln.be/sint-niklaas/toxicoloog-jan-tytgat-neem-bloedstalen-af-bij-inwoners-wase-gemeenten-om-pfos-concentratie-te-meten~a5253ed6/
  61. ↑ https://www.hln.be/binnenland/multinational-moest-amper-75-000-euro-betalen-voor-zware-pfos-verontreiniging-zodat-proces-de-aanleg-van-oosterweelverbinding-niet-zou-hinderen-lantis-telde-63-miljoen-neer~a5dedf18/
  62. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/15/pfos-activist-thomas-goorden-3m-chanteerde-vlaamse-regering-met/
  63. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/18/ex-intendant-chemiebedrijf-3m-zal-honderden-miljoenen-moeten-b/
  64. ↑ https://www.gva.be/cnt/dmf20210609_94727001
  65. ↑ https://www.gva.be/cnt/dmf20210615_95280682
  66. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210609_95345937
  67. ↑ Gearchiveerde kopie. Gearchiveerd op 16 juni 2021. Geraadpleegd op 16 juni 2021.
  68. ↑ https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210617_91954426
  69. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210617_93275988
  70. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210617_94054678
  71. ↑ https://www.hln.be/binnenland/nota-weyts-van-december-2017-sanering-vervuilde-gronden-linkeroever-op-30-tot-50-miljoen-euro-geschat~a7e644a8/
  72. ↑ https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210618_91008564
  73. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/17/nieuw-feit-komt-aan-het-licht-persbericht-van-ovam-over-pfos-ve/
  74. ↑ https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210619_96859413
  75. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/19/ovam-topvrouw-ovam-heeft-niet-gecommuniceerd-over-pfos-door-mi/
  76. ↑ https://www.gva.be/cnt/dmf20210615_93713403
  77. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/17/burgerbewegingen-ademloos-ringlang-en-straten-generaal-roepen-o/
  78. ↑ https://www.hln.be/binnenland/de-wever-fluitend-naar-onderzoekscommissie-over-pfos-vervuiling~a659d448/
  79. ↑ https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210618_97017396
  80. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210612_92199908
  81. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/15/mechelen-pfas/
  82. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210615_92350847
  83. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/19/pfos-mechelen/
  84. ↑ https://www.hln.be/mechelen/gebruik-geen-grondwater-meer-pfos-norm-overschreden-op-voormalige-brandweersite~af7e10ef/
  85. ↑ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210619_94291955
  86. ↑ https://www.hln.be/binnenland/preventieve-maatregelen-voor-sites-waar-pfos-normen-mogelijk-overschreden-worden-eet-groenten-uit-de-tuin-met-mate-laat-kinderen-niet-op-terrein-spelen~a8d6b491/
  87. ↑ https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20210619_96836777
  88. ↑ https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/06/19/vlaamse-regering-neemt-preventieve-maatregelen-voor-alle-sites-m/
  89. ↑ Oriënterend onderzoek naar diffuse verspreiding van PFAS in het freatisch grondwater in Vlaanderen 2022. vmm.be (5 juli 2022).
  90. ↑ Vlaanderen en 3M akkoord over 571 miljoen euro voor pfas-sanering. tijd.be (6 juli 2022).
  91. ↑ Perfluorverbindingen in drinkwater 2021. vmm.be (31 januari 2022). Gearchiveerd op 31 januari 2022.
  92. ↑ (en) PFAS in food: EFSA assesses risks and sets tolerable intake. EFSA (17 september 2020). Gearchiveerd op 26 januari 2022.
  93. ↑ Förslag om förbud mot 200 högfluorerade ämnen. www.kemi.se. Gearchiveerd op 29 april 2018. Geraadpleegd op 2 februari 2020.
  94. ↑ (en) Sharon Lerner (The Intercept), EU Strategy for PFASs FINAL VERSION December 19. www.documentcloud.org. Geraadpleegd op 2 februari 2020.
  95. ↑ (en) Straková, Jitka, Throwaway Packaging, Forever Chemicals: European wide survey of PFAS in disposable food packaging and tableware. Arnika Association (mei 2021). Geraadpleegd op 5 juni 2021.
  96. ↑ (en) Ban on fluorine waxes in ski sports demands effective test methods. News Powered by Cision. Geraadpleegd op 2 februari 2020.
  97. ↑ PFAS komen via pesticiden in onze groenten en fruit terecht. MO* (28 februari 2024).
  98. ↑ (en) European citizens face inceasing exposure to PFAS pesticides through fruit and vegetables (27 februari 2024). Gearchiveerd op 27 februari 2024.
  99. ↑ council conclusions on chemicals. Europese Raad.
  100. ↑ PFAS. RIVM.
  101. ↑ a b ECHA publishes PFAS restriction proposal. ECHA. Geraadpleegd op 8 februari 2023.
  102. ↑ Restriction procedure. ECHA. Geraadpleegd op 8 februari 2023.
  103. ↑ (en) Ellisson, Garret, It’s literally raining PFAS around the Great Lakes, say researchers. Advance Local Media (8 juni 2021). Geraadpleegd op 8 juni 2021.
  104. ↑ Fact Sheet: 2010/2015 PFOA Stewardship Program
  105. ↑ DuPont settles lawsuits over leak of chemical used to make Teflon, Reuters
  106. ↑ (en) The Devil We Know. thedevilweknow.com. Geraadpleegd op 2 februari 2020.
  107. ↑ Film Dark Waters schetst beklemmende strijd tegen chemieconcern DuPont, Het Financieele Dagblad
  108. ↑ 'Chemiebedrijf 3M schikt voor $10 mrd in pfas-zaak'
  109. ↑ Baanbrekend onderzoek: ‘PFAS-etende bacterie’ mogelijke redding voor grond- en baggerwereld, De Stentor, 5 oktober 2019
  110. ↑ Onderzoek naar PFAS-afbrekende bacteriën in de bodem' Geofoxx, 19 januari 2021.
  111. ↑ Bodembacterie kan zeer hardnekkige vervuilende stoffen afbreken. vrtnws.be (18 september 2019). Geraadpleegd op 4 oktober 2021.
  112. ↑ PFOS-vervuiling: België wil alle “forever chemicals” verboden zien. Het Nieuwsblad (4 oktober 2021).
  113. ↑ Onverwoestbare PFAS zijn toch betrekkelijk eenvoudig af te breken, NRC, Scheikunde, 19 augustus 2022.
  114. ↑ Onderzoekers: PFAS is niet zo makkelijk af te breken als gedacht, NRC, 15 september 2022.