İran felsefesi

Felsefe
üzerine bir seri
Platon Kant Nietzsche Buda Konfüçyüs İbn-i Rüşd
Dallar Geleneksel Epistemoloji Estetik Etik Mantık Metafizik ...felsefesi Algı Antropoloji Bilgisayar bilimi Bilim Biyoloji Cinsellik Coğrafya Dil Din Ekonomi Enformasyon Fizik Edebiyat Eğitim Hukuk Kimya Kültür Mantık Matematik Felsefe Mühendislik Müzik Psikiyatri Psikoloji Savaş Sinema Siyaset Sosyal bilimler Tarih Teknoloji Tıp Toplum Zaman Varlık Yapay zekâ Zihin
Dönemler Antik Çağ Orta Çağ Rönesans 17. yüzyıl Modern Çağdaş
Gelenekler Analitik Neopozitivizm Gündelik dil Aristoculuk Budist Abidarma Madyamaka Pramāṇavāda Yogacara Cārvāka Hegelci Hindu Mīmāṃsā Nyāya-Vaiśeṣika Sāṃkhya Yoga Vedanta Keşmir Şivacılığı Navya-Nyāya Neo-Vedanta İntegral yoga Hristiyan Augustinci Hümanist Skotçu Thomasçılık Okkamcılık İslamî Eş'ari Erken dönem İbn-i Rüşdcü İbn-i Sinacı İşraki İsmaili Tasavvuf Jain Kantçı Yeni Kıta Varoluşçuluk Fenomenoloji Konfüçyüsçülük Neo Yeni Legalizm Marksist Eleştirel teori Frankfurt Okulu Platoncu Yeni Pragmatizm Şüphecilik Taocu felsefe Yahudi Yahudilik-İslam Bölgelere göre gelenekler Afrika Etiyopya Doğu Çin Hint Endonezya Japon Kore Vietnam Orta Doğu Antik Mısır İran Türk Batı Antik Yunan Alman İtalyan Eski İskandinav Amerikan Yerlileri
Literatür Estetik Epistemoloji Etik Mantık Metafizik Siyasi felsefe
Filozoflar Estetikçiler Epistemologlar Etikçiler Mantıkçılar Metafizikçiler Sosyal ve politik filozoflar Felsefede kadınlar
Listeler Dizin Yıllar Problemler Yayınlar Teoriler Sözlük Filozoflar
g t d

İran tarihi dizisinin bir parçası
Mitolojik tarih Pişdâdî Hanedanı Keyânî Hanedanı
Tarihöncesi MÖ Tarihöncesi İran Antik Çağ-4000 Karaz kültürü 3400-2000 Proto Elamlılar 3200-2700 Ciruft kültürü c. 3100-c. 2200 Elam 2700-539 Akad İmparatorluğu 2400-2150 Kassitler c. 1500-c. 1155 Yeni Asur İmparatorluğu 911-609 Urartular 860-590 Manna Krallığı 850-616
İmparatorluklar devri Med İmparatorluğu MÖ 678-550 (İskit Krallığı) MÖ 652-625 Yeni Babil İmparatorluğu MÖ 626- 539 Ahameniş İmparatorluğu MÖ 550-330 Ermenistan Krallığı MÖ 331-MS 428 Atropatena MÖ 320'ler-MS 3. yüzyıl Kapadokya Krallığı MÖ 320'ler-MS 17 Seleukos İmparatorluğu MÖ 312-63 Pontus Krallığı MÖ 281-MS 62 Fratarakas MÖ 3. yüzyıl Persis kralları MÖ 3. yüzyıl-c. MS 222 Part İmparatorluğu MÖ 247-MS 224 Mesene MÖ 141-MS 222 Hint-Part Krallığı 19-240 Sasani İmparatorluğu 224-651 Zermihrîler 6. yüzyıl-785 Kârînîler 550'ler-11. yüzyıl
Orta Çağ Râşidîn Halifeliği 632-661 Emevîler 661-750 Abbâsîler 750-1258 Dâbûyîler 642-760 Bâvendîler 651-1349 Demâvend Masmuğanı 651-760 Bâdüsbânîler 665-1598 Cüstânîler 791-11. yüzyıl Zeydîler 864-14. yüzyıl Tâhirîler 821-873 Sâmânîler 819-999 Seferîler 861-1003 Gurlular pre-879-1215 Sâcoğulları 889-929 Müsâfirîler 919-1062 Ziyârîler 930-1090 İlyâsîler 932-968 Büveyhîler 934-1062 Gazneliler 977-1186 Kâkûyîler 1008-1141 Nasrîler 1029-1236 Şabankara 1030-1355 Büyük Selçuklu İmparatorluğu 1037-1194 Harezmşahlar Devleti 1077-1231 İldenizliler 1135-1225 Yezd Atabegleri 1141-1319 Salgurlular 1148-1282 Hezâresbîler 1155-1424 Piştekinliler 1155-1231 Kutluğhanlılar 1223-1306 Mihribânîler 1236-1537 Kert Hanedanı 1244-1396 İlhanlılar 1256-1335 Çobanoğulları 1335-1357 Muzafferîler 1335-1393 Celâyir Sultanlığı 1337-1376 Serbedârîler 1337-1376 İncûlular 1335-1357 Efrâsiyâb Hanedanı 1349-1504 Maraşîler 1359-1596 Timurlular 1370-1507 Kârkiyâ Hanedanı 1370'ler-1592 Karakoyunlular 1406-1468 Akkoyunlular 1468-1508
Erken Modern Çağ Safevîler 1501-1736 (Hotakîler) 1722-1729 Afşar Hanedanı 1736-1796 Talış Hanlığı 1747-1826 Zend Hanedanı 1751-1794 Kaçar Hanedanı 1789-1925
Modern Çağ İran Şahanşah Devleti 1925-1979 Geçici Hükûmet 1979 İslam Cumhuriyeti 1979-günümüz
İlgili maddeler Ad Hükümdarlar Devlet başkanları Askerî tarih Ekonomik tarih Savaşlar
Zaman çizelgesi
g t d

İran felsefesi veya Fars felsefesi, Doğu felsefesinin bir parçası olup, oldukça zengin ve eski bir tarihe sahiptir. İran felsefesi'nin kökeni^{[1][2][2][3][3]} eski İran'da Hint-İran kökleriyle ortaya çıkan ve Zerdüşt öğretilerinden büyük ölçüde etkilenen, felsefi gelenek ve düşünceler zamanına kadar uzanmaktadır. Pers bölgesinde bağımsız felsefi düşüncenin ortaya çıkışını, M.Ö. 1500’ler de Avesta metinleri aracılığı ile tarihleyen Hint-İranlılar’dan öğrenmekteyiz. Zerdüşt'ün görüşlerinin, Yahudilik ve Orta Platonizm dönemi fikirleri aracılığıyla, Batı Avrupa kültürlerini de etkilediğini görmekteyiz.

İran'ın tarihi boyunca, önemli siyasi ve toplumsal değişimler (Arap ve Moğol istilaları gibi), Hint-İran veya Zerdüşt kavramsal konularını ele alan bir dizi aktif felsefi okul gelişmesine sebep olmuştur. Özellikle Arapların İran'ı fethinden ve İslam'a geçişinden sonra, eski İran felsefesi Yunan felsefesinden etkilenmiştir.

İslam Öncesi Dönem

Zerdüştçülük

Zerdüşt'ün öğretileri, M.Ö. 1700 -1800 arasındaki dönemde bugünkü İran'da ortaya çıktığı düşünülmektedir.^[4][5] Zerdüşt’ün görüşleri Zerdüştlük dininin temelini oluşturmuş ve genel olarak Hint-İran felsefesinin İran şubesinin gelişimini büyük ölçüde etkilemiştir. Zerdüşt’ün, kötülük (dolaylı olarak “Şeytan” kavramı) sorununu felsefi açıdan ele alan ilk kişi olduğu sanılmaktadır.^[5] Zerdüşt evrenin iki zıt ilkesinden biri olarak kavradığı kötülüğün nasıl oluştuğunu sorgulamıştır. Zerdüşt felsefesine göre, varlık, ışık (Ahura Mazda) ve karanlık (Ehrimen) taraflardan oluşur. Taraflar birbirleriyle sürekli mücadele halindedir ve çatışmanın döngüsel doğasına göre varlık, bu taraflar arasında sürekli hareket eder.

Zerdüşt ve Zerdüştlük'e ait eserler, Yunan ve Roma felsefesi üzerinde önemli bir etkiye sahip olmuştur. Knidoslu Eudoxus gibi bazı eski Yunan düşünürler ve Gaius Plinius Secundus gibi Latin yazarlar, Zerdüşt felsefesinden büyük oranda etkilenmiştir. Plato, Zerdüşt felsefesini Knidoslu Eudoxus aracılığıyla öğrendiği ve görüşlerinin büyük kısmını kendi görüşlerine dahil ettiği sanılmaktadır.^[6] Hatta M.Ö. 3. yüzyılda yaşamış olan Colotes, Platon'u ve onun “Devlet” kitabını, (özellikle kitapta yer alan “Er Mitosu”^[7]) Zerdüşt'ün “Doğa Üzerine” adlı eserinin bazı kısımlarını intihal etmekle suçlamıştır.^[6][8]

Zerdüşt, Klasik Batı kültürü sonrası döneme (M.S. 500 ile M.S. 1.000 yılları arası) kadar, fikirleri hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmiyor, doğulu bir bilge ve hatta bir sihirbaz olarak tanınıyordu. Bu durum neredeyse 18. Yüzyıla kadar da bu şekilde devam etti. Mozart'ın Sihirli Flüt (Die Zauberflöte) operasında tasvir edilen “Karanlıklar Kraliçesi”' ne karşı ahlaki düzeni temsil eden "Sarastro" karakterinin, Zerdüşt ile ilişkilendirildiği düşünülmektedir. Söz konusu operada “Karanlıklar Kraliçesi”, mutaassıp cehaletin tehlikeli bir formunu temsil ederken, onun hasmı olan ”Sarastro”, ataerkil bir bilgelik ve aydın görüşlü, bir hükümdarı sembolize etmektedir. Voltaire gibi aydınlanma çağı yazarları, Zerdüştlük araştırmalarını Hristiyanlıktan farklı olarak bir Deizm biçimi olduğuna inandıkları için desteklemişlerdir.

2005 yılında Oxford Felsefe Sözlüğü, Zerdüşt'ü filozoflar kronolojisinde ilk sıraya koydu.^[9][10] Zerdüşt'ün etkisi, kısmen onun kurduğu ve bu sözlükte “Mazda-Yasna” olarak adlandırılan rasyonel etik sistemi nedeniyle bugün de devam etmektedir. Mazda-Yasna kelime kökeni olarak Avestaca'dan (Zentçe veya Zendce) gelmektedir. Kelime anlamı olarak Türkçeye "Bilgeliğe İbadet" şeklinde çevrilebilir. Naturalis Historia ansiklopedisi Zerdüştlerin “nihai hakikat” arayışının kendilerinden sonra gelen ve Pisagor ile başlayan, mutlak gerçeklik arayışında olan Yunan felsefecilere ilham verdiğini iddia etmektedir.^[11]

Maniheizm

Peygamber Mani tarafından kurulan Maniheizm, Batı'da Kuzey Afrika'dan Doğu'da Çin'e kadar oldukça büyük bir coğrafyada etkili olmuştur. Maniheizm’in Batı Hristiyan düşünce dünyasındaki etkisinde Augustinus payı oldukça fazladır. Augustinus, Maniheizm'den Hristiyanlığa geçen ve düşünceleri Katolik, Protestan ve Ortodoks ilahiyatçılar arasında oldukça etkili olan bir filozoftur.

Maniheizm'in en temel teolojik ilkesi, dualist kozmoloji felsefesini benimsemiş olmasıydı. Maniheizm kozmolojisine göre; evren iki temel öğeden oluşmaktaydı.

• İyiliği temsil eden “ışık”,
• Kötülüğün temsil eden “karanlık”.

Işık ve karanlık kozmik bir kaza sonucu birbirine karışmıştı. Maniheizm inancına göre insanın bu hayattaki en temel görevi, ışığa ait olan parçaları karanlıktan kurtarmaktı. Maniheistlerin görüşlerine göre, varlık, iyi ve kötü ilkelerin çatışmasından meydana gelmekteydi ve insanın rolü, iyi işler yaparak ruhunun aydınlık tarafını özgür kılmaktı.

Mazdekçilik

Mazdekçilik ya da mazdekizm, İranlı Zerdüşt din adamı Mazdek'in düşünce felsefesine verilen isimdir. Mazdekizm, İsa'dan sonra 5. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan; insan eşitliği ve mal ortaklığını savunan bir akım olarak bilinmektedir. Her türlü özel mülkiyetin kaldırılması ve evliliğin serbest aşk^[12] ile değiştirilmesini savunması ile ün saldı. Hava ve su gibi, paranın, malın-mülkün de insanlar arasında eşit olarak paylaşılmasını savunan Mazdek'in gerçekleştirdiği reformlar bir tür erken komünizm^[13] örnekleri arasında gösterilmektedir.

Mazdek düşüncesine göre yeryüzü bütün insanların ortak yararına açık bir yaşam alanıdır. Bu yaşama alanında çalışan geçinir, çalışmayanlar silinip gider. Toplum bireylerin oluşturduğu ortaklaşa bir kuruluş olduğundan, kimsenin kimseyi baskı altına almaya, özgürlüğünü ortadan kaldırmaya ya da kısıtlamaya hakkı ve yetkisi yoktur. Bu nedenle, Mazdek düşüncesinde kadın erkeğin tutsağı değil, özgür bir insandır; dolayısıyla, yeryüzündeki hayatın da ortağıdır.^[14]

Klasik İslami Dönem

İran'daki entelektüel gelişim İslam'dan sonra gelişerek devam etti. Bu dönemde, Şiraz, Horasan, Meraga, İsfahan, Tahran şehirlerinde etkinliği bugün bile devam etmekte olan okullar kuruldu.

İbn Sinacılık

İslam'ın Altın Çağı döneminde, "İbn Sinacılık" İslam felsefesi'nin en önde gelen okulu haline gelmiştir. İbn Sina'nın başarısı çoğunlukla, Aristotelesçilik ve Yeni Platonculuk ile; imanla ilgili konu ve sorulara izâh ve ispat getirme amacıyla geliştirilen, Kelam kavramlarını birleştirmesinden gelmektedir. İbn Sinacılık Orta Çağ Avrupasında da oldukça popüler idi. İbn Sina'nın özellikle ruhun doğası ve varlık-öz ayrımı konusundaki doktrinleri sebebiyle 1210 yılında Paris'te yasaklanmasına sebep olmuştur. Fakat buna rağmen, İbn Sina'nın bilgi teorisi ve yaklaşımı Auvergneli William ve Albertus Magnus'u; metafizik yaklaşımı ise dönemin önde gelen isimlerinden Thomas Aquinas'ı oldukça etkilemiştir.

İşrakilik

İşrakilik, 12. yüzyılda Şihabeddin Sühreverdî tarafından kurulan bir İslam felsefesi okuludur . Okulun düşünce anlayışı, İbn Sina'nın felsefi görüşleri ile antik İran felsefesinin yanı sıra Şihabeddin Sühreverdî'nin kendi görüşlerinin bir birleşimiydi . İşrarkiliğin sıklıkla yeni Platonculuktan etkilendiği görülmüştür.

Transandan Teosofi

İranlı filozof Molla Sadra (M.S. 1635) tarafından geliştirilen Transandan Teosofi veya al-hikmet al-muta'āliyah (حكمت متعاليه), İslam felsefesinin şu anda aktif olarak devam eden iki felsefi akımından bir tanesidir.^[15]

Çağdaş Dönem

Felsefe, İran'da geçmişten bugüne değin popüler bir çalışma konusu olmuştur. Yıllar önce Batı tarzı üniversitelerde felsefe, dini seminerlerde önemli bir çalışma alanıydı. Günümüzde İran'da basım ve yayımı yapılan felsefe kitaplarının sayısı diğer ülkeler ile kıyaslandığında çok daha fazla sayıdadır.

İran'da felsefenin çeşitliliğini [Tahran Üniversitesi] eğitim felsefesi profesörü olan Hüsrev Bakıri; "Bugün, İran'daki felsefi düşünce yapısının asıl kısmını “Molla Sadra” tarafından geliştirilen ekol oluşturmaktadır. İran’daki mevcut felsefe anlayışı eski metafizik eğilim ile tasavvuf ve İslami görüşlerinin bir bileşimidir” şeklinde yorumlamaktadır.

İran'da felsefe üzerine yayınlanan dergiler arasında, Tahran Üniversitesi Felsefe Bölümü tarafından 1972'den beri düzenli olarak yayınlanan “Falsafeh”,^[16] Allameh Tabataba'i Universitesi tarafından yayınlanan “Hikmat va Falsafeh”, Kum'da bulunan İmam Humeyni Eğitim ve Araştırma Enstitüsü tarafından yayınlanan “Ma'rifat-e Falsafeh” ve ayrıca, Daftar-I Tablighat-I Islami tarafından Kum şehrinde yayınlanan “Naqd-o-Nazar” dergilerinden bahsedilebilir.

Kaynakça