Açık bilim

Açık bilim, araştırmacıların ortaya koyduğu çalışmaları; geliştirmeye, katkı sağlamaya, eklemelere, çıkarmalara açık halde bilim dünyasına sunmasıdır. Böylece bu çalışmalar, araştırmacılara, dolayısıyla bilimin ilerlemesine katkı sağlamaktadır.^[1][2] “Açık bilim, araştırma bulgularının yeniden üretilmesine izin verir, araştırma metodolojisinde şeffaflığı sağlar, araştırmacının toplumsal etkisini artırır ve hem araştırmacılar hem de araştırma kurumları için para ve zamandan tasarruf sağlar.” ^[3] Açık bilim dendiğinde burada kullanılan açıklık kelimesinin ne anlamda kullanıldığını ifade etmek gerekir. “Açıklık herkesin özgürce erişebileceği, kullanabileceği ve paylaşabileceği anlamına gelir.” ^[4] Açık bilim kamuya ait olan bilimsel çıktıların, toplanan verilerin ve yöntemlerin kısıtlanmadan ya da en az kısıtlamayla kamuya tekrar sunulması gerektiğini savunur.  “Bilgi kullanılması ya da paylaşılması sonucu azalmaz.”^[5][6] Kullanıldıkça ve insanlar bilgiye ulaştıkça yeni bilgiler ortaya çıkar. Açıklık bilimin ilerleyebilmesi için son derece gereklidir. Araştırmacıların daha önceden yapılmış olan çalışmalara ulaşabilmesi, eksiklikler ya da yanlışları fark ederek yeni çalışmalar ortaya koyabilmesi için bilimsel kaynaklara ulaşması gerekir. Ulaşabilmeleri için de açık bilimin desteklenmesi ve bu yönde çalışmalar yapılması gerekir.

Açık Bilimin Dayanağı Açık Veriler

• Erişilebilirlik
• Anlaşılabilirlik
• Değerlendirebilirlik
• Kullanılabilirlik

Amacı

Açık bilim, elde edilen bilimsel ürünlerin, bilimsel makalelerin ya da bilimsel yayınların kullanıcılar için ücretsiz, patentsiz bir şekilde ulaşıma açık hale getirilmesi amacını güder. Bilimsel ürünlerin özgürce herkes tarafından kullanılması, geliştirilmesi ve bu ürünler sayesinde yeni buluşlar yapılması amacı güdülmektedir. Dolayısıyla yoğun bir iletişim ve standart bir taban gerektiren böyle bir sistemin gerekliliği muhakkaktır. Günümüzde açık bilim alanında varılan noktada standart bir açık bilim sisteminin varlığı hem ülkemiz hem de uluslararası kurum ve kuruluşları açısından büyük ehemmiyet arz etmektedir. Bu önemin fark edilmesiyle de bir süredir açık bilim faaliyetleri söz konusu olmaktadır. Zira önceki durumda yeterli bir standardizasyona ulaşamayan sistem, araştırmacılar arası iletişimde, açık bilim teatisinde büyük problemlere yol açmaktaydı. Farklı dili konuşan insanlar gibi farklı tabanlı verilerin uyumsuzluğu, birbirleriyle bilgi alışverişi yapmaya çalışan araştırmacılar arası iletişimsizliğe sebep olmaktaydı. Bunun önüne geçmek ve koordinasyonun verimliliğini sağlamak adına hem ulusal hem uluslararası alanda birçok çalışma gerçekleşti. Netice itibarıyla uluslararası alanda OECD, Foster gibi sistemler geliştirilmiş ve bu sistemlerin başarılı bir şekilde elektronik ortamda yerleştirilmesi için uzun vadeli çalışmalar yapılmıştır.

Avantajlar ve Dezavantajlar

Avantajlar

Açık bilim, bilimsel araştırmaları, verileri ve makaleleri herkes için kolayca erişilebilir hale getirme hareketi [1] 9 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ^[7] olduğu için açık bilim lehine olan argümanlar genellikle açık bilimin önemine, şeffaflığının değerine odaklanır. Ocak 2014’te J. Christopher Bare kapsamlı bir “Açık Bilim Rehberi” 8 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. yayınladı.

Yenilik ve Bilgi Aktarımı

• Açık bilim, bilimsel materyalin toplanılması, yaratılması ve yeniden kullanılmasında yinelenmeyi azaltır. Bu materyallerin yeniden kullanılması durumunda gecikmeleri de azaltacağından yeni ürünler ve hizmetler üretmek için daha hızlı bir yolu teşvik edebilir.[2] 8 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Verimlilik

• Açık bilim kısıtlı bütçelerin olduğu bir çağda üretkenliği arttırır.[3] 9 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Açık bilim vatandaşların bilime olan güvenini arttırır. Araştırma sürecine yerel ve küresel katılım fırsatı çoğalır.[4] 8 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ^[8] Daha fazla vatandaş bilimsel deneylere ve veri toplamaya aktif katılım sağlar. Açık arama araçlarının kullanıcısı araştırmanın ve yayılmasının verimliliğini artırmaya yardımcı olabilir.

Kalite ve Bütünlük

• Bilimin kendi kendini düzeltme ilkesinin korunmasına katkıda bulunur. Bilimsel verilere, deneylere, makalelere olan açık erişim, bilimsel topluluk tarafından daha geniş bir değerlendirme ve incelemeye fırsat sağlar. Böylece araştırma sonuçları daha büyük ve doğru şekilde çoğaltılabilir. Bu açıklık bilimsel araştırmada hata olabilecek sahtekarlığın veya hatanın daha erken tespit edilmesini sağlar.
• Bilimsel kaynak merkezleri atıf oranlarını %81 artırıyor^[9]

Ekonomik Avantajlar

• Bilimsel araştırmalara, verilere, araştırma sonuçlarına daha fazla erişim bilimsel sistemlerin yanında yenilik sistemlerine de yayılmayı teşvik edebilir ve tüketiciler arasında farkındalığı ve bilimsel tercihleri artırabilir. Bilim ile ilişkili yüksek verimlilik gelişmiş ekonomilerin yanı sıra gelişmekte olan ülkelere de fayda sağlayabilir. Bilim günümüzün bilgi ekonomilerinde kilit bir rol oynamaktadır.
• Açıklık maliyet azaltıyor ve çeşitliliği artırıyor.^[10]

Dezavantajlar

Açık bilimin aleyhine olan argümanlar, veriye sahip olmanın avantajlarını, veriler kamuya mal olduğunda kötüye kullanılma ihtimalini öne sürer.

• Halktan birinin bilimsel bir araştırmayı, bilimsel bir deneyi veya veriyi bir bilim insanı gibi yorumlayamayacak olması bilgiyi, veriyi yanlış anlamasına ve yorumlamasına neden olabilir.
• Bilimsel veri kamuya mal edildiğinde, bu verilere ulaşmak herkes kolaylıkla ulaşılabilir hale gelir. Kötüye kullanımı engellemek için bazı kesimlerden bilgileri, verileri saklamak ya da herhangi bir kısıtlama getirmek hem çok maliyetli hem de zor olacaktır.[5] ^[11] Bu ulaşılabilirlik ise kötüye kullanıma yanlış yorumlaya ortam sağlamaktadır.

Etkileri

• Entelektüel mülkiyet hakları bilimsel araştırma ve urun geliştirmeyi %30 azaltıyor.^[12]

Yapılan Çalışma Örnekleri

2000 yılında başlatılan ve 2003 yılına kadar çok kısa bir sürede eksiklerini tamamlayan Genon projesi ABD’de geliştirilen insan genomu projesidir. Başkan Clinton “Bu proje tamam patensiz olup bütün araştırmacıların kullanımına açıktır.”^[13] demiştir. Bu sözüyle de açık bilimi desteklemiş ve projenin kısa sürede eksiklerini tamamlayıp hızlı gelişmesini sağlamıştır.

Tim Berners-Lee 1989'da CERN laboratuvarlarında HTML işaretleme dilini geliştirerek Dünya Çapında Ağ (WWW) olarak da tanımlanan bilgi paylaşım sistemini kurmuş olan bilgisayar profesörüdür. Tim Berners—Lee de yaptığı bu çalışmayı patensiz olarak herkesin rahatlıkla kullanımına ve geliştirmesine açmıştır.

Bilimsel çıktılara ulaşabilmek için açık erişim

Bilimsel çıktılar kamuya kitaplar, dergiler gibi yayınlarla ulaştırılır. Bu yayınları üreten araştırmacılar çıktıları ticari yayıncılar aracılığıyla kamuya ulaştırırken, kendi kamu desteğiyle ürettikleri çıktıları yine lisans ve abonelikler aracılığıyla satın almak mecburiyetinde kalırlar. Bu sorunlar nedeniyle Budapeşte Açık Erişim Girişimindeki öneriyle iki yol ortaya çıkmıştır. Yeşil yol yani kendi kendine arşivleme, altın yol ise açık erişim yayıncılıktır. Yeşil yolda yazarlar hakemli yayınlarını kurumsal arşivde ya da kendi web sayfalarında erişime açarlar. Altın yoldaysa yazarlar bilimsel yayınlarını açık erişim dergilerde makale işlem ücretlerini ödeyerek yayımlarlar.^[14] Bu ücreti yazar ya da yazarın çalıştığı kurum ödeyebilir.^[15] Kullanıcı aradığı içeriğe ulaşmak için ücretsiz ve açık erişimli bir derginin web sitesine giderek makalenin öz bilgisine ve tam metnine ulaşabilir ya da yazarın kendisine veya kurumuna ait web sitesinden ulaşabilir.^[16] Hybrid yani karma modeli tercih eden dergiler de bulunur. Bu dergilerde abonelik karşılığı sunulan yayınlar ve yazarın kendisi ya da kurumu tarafından makale işlem ücreti ödenerek açık erişime açılan yayınlar da vardır.^[15] “Bir yayının kalitesiyle bu yayına erişim şekli arasında bir ilişki yoktur.” ^[17] Ayrıca platin açık erişim ve elmas açık erişim yolları da vardır. Bu yollarda da kurumlardan ya da yazarlardan yayın için makale işlem ücreti almadan yayın yapılır.^[14]

Açık erişimi destekleyen uluslararası alanda dört bildirge bulunur. Budapeşte Açık Erişim Girişimi, Bethesda Bildirgesi, Berlin Bildirgesi ve IFLA Bildirgesi.^[16][18] Açık erişimle ilgili gerçekleştirilmiş olan AB destekli projeler hazırlanmıştır. MedOANet bunlardan biridir. 9 Akdeniz ülkesiyle gerçekleşen bu projede açık erişim politikaları üretilmiştir.^[19] MedOANet açık erişim politikaları kullanıcılara 7 dilde sunulmaktadır.^[20] PASTEUR4OA projesi MedOANet projesinin üzerine kurulmuştur. Proje “Avrupa Birliği açık erişim politikaları ile uyumlu politikalar geliştirilmesini amaçlamaktadır.”^[21] AB destekli projelerden bir diğeri OpenAire projesidir. OpenAire, Avrupa Açık Bilim Bulutunun (EOSC) bir parçasıdır. “AB’nin en büyük akademik bilgi portalıdır.” ^[22] Bilimsel yayınları, yazılımları ve verileri ücretsiz bir şekilde ulaşıma sunar. “Araştırmacıları ve politika yapıcıları açık bilimi uygulamaları için eğitir ve destekler.” ^[23] Dünyadaki farklı disiplinlerden araştırmacıların ve bilim insanlarının yayınlarından haberdar olmayı sağlar. Yapılmış araştırmaları görünür hale getirir. Diğer araştırmacı ve bilim insanlarının ulaşmasını, yeni yayın ve fikirlerin ortaya çıkmasını sağlar.^[24] OpenAire aynı zamanda “kurumsal veya disipline özel bir depoya erişimi olmayan araştırmacılar için her şeyi kapsayan bir havuz tesisi olan Zenodo'yu yarattı.”^[25] “Zenodo, eski İskenderiye kütüphanesinin ilk kütüphanecisi ve kütüphane tarihinde bir dönüm noktası olan meta verilerin ilk kaydedilen kullanımının babası olan Zenodotus'tan türetilen isimdir.”^[26] Zenodo, OpenAire projesi kapsamında geliştirilmiş CERN’ün işlettiği bir havuzdur.^[27] Araştırmacılar ve bilim insanları yayınlarını güvenilir ve ücretsiz bir şekilde arşivleyebilirler.^[26] Zenodo, AB projeleri ve enstitüleri, araştırmacılar ve bilim insanları için tüm disiplinlerden metin, elektronik tablolar, ses, video, fotoğraf gibi formatlarda araştırma sonuçlarının paylaşır.^[22] Açık erişim kaynaklara ulaşmak için kullanılabilecek bir veri tabanı olan OAIster, OCLC bünyesinde geliştirilmiş bir veri tabanıdır. OAIster, açık erişim kaynak taramak için hazırlanmış bir katalogdur. Aynı zamanda diğer açık erişim kaynaklara entegre bir şekilde çalışır. “Bu katalog, Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH) kullanılarak dünya çapında açık erişim koleksiyonlarından toplanarak oluşturulmuştur.”^[28]

Açık Bilim Olmadığında Karşılaşılan Zorlukları

Bilimsel dergiler çıkmadan önce, bilim adamlarının buluşlarını yayınlamaları onlara çok az şey kazandırıyor oysa buna karşılık olarak çok şey kaybettiriyordu. Kepler ve Newton’un da içinde bulunduğu bilim adamları buluşlarına anagramlarla ve şifrelerle kodlayarak sahip çıkıyorlardı. Onlara ait olan bu bilgiler bu işlemlerden sonra yayılıyordu. Amaçları, buluşlarıyla topluma fayda sağlamak değil aksine buluşlarından hak iddia edebilecek hale gelip kendilerine fayda sağlamaktı. Buluşların yayınlanmaması, hızlı bir paylaşım olmasını ve buluşu yapan kişinin öncülüğünün ispatlanmasını engellediği için bazı problemlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştu. Örneğin, “calculus” (hesap) üzerinde hem Newton hem de Leibniz ilk bulan kişi olarak hak iddia etmişlerdir. Buna sebep olarak da buluşu gerçekleştirdikleri ve yayınladıkları tarihlerin farklılıklarını göstermişlerdir. Buna benzer tartışmalar bilimin açık şekilde yayınlanmadığı her yerde baş göstermiş ve özellikle de buluşunun öncüsü olarak kâr sağlamak isteyen bilim adamları için önemli bir problem haline gelmiştir.

Açık Bilim Projeleri

• Allen Brain Atlas
• The Encyclopedia of Life
• Galaxy Zoo
• International HapMap Project
• Open Science Framework
• OpenWorm
• Polymath Project
• Sloan Digital Sky Survey

Alternatif Linkler

• List of open access journals
• e-Science
• Open science data
• Science 2.0
• Data publishing
• Open Access
• https://royalsociety.org/~/media/Royal_Society.../2012-06-20-SAOE.pdf^{[ölü/kırık bağlantı]}
• http://euniversite.nku.edu.tr/kullanicidosyalari/Bilim.pdf 5 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça

Dış bağlantılar