Domates
| Domates | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||
| Solanum lycopersicum L., Sp. Pl.: 185 (1753).
| |||||||||||||||
Domates (Solanum lycopersicum), patlıcangiller (Solanaceae) ailesinden, anavatanı Güney ve Orta Amerika olan, meyvesi yenebilen otsu bitki türü. Domatesin eş anlamlısı kızanak sözcüğüdür.[1][2]
Morfolojik özellikleri
10 veya 15 cm boya sahip olan domates bitkisinin hafif odunsu bir gövdesi vardır. 10–25 cm uzunluğunda olan yapraklarının[kaynak belirtilmeli] üzerinde 5-9 yaprakçık bulunur. Yaprakları tüylüdür. 1–2 cm uzunluğunda ve genellikle sarı olan domates çiçekleri bir sap üzerinde 3-12 adettir. Genellikle kırmızı, yenilebilen meyvesi yabani bitkilerde 1–2 cm çapında iken, kültür bitkilerinde daha büyüktür. Çoğu vitamin bu meyvede bulunur ve kanseri önleyici yapısı vardır. Bu vitamin ve önleyici mineraller domatesin kabuğunda bulunur.
Tarihçe
ABD'de 1893 yılında mahkeme sebzelerle birlikte saklanıp yenildiğinden onu sebze diye sınıflandırmıştır fakat gerçekte meyvedir. Domatesin ilginç bir tarihi vardır. Bolivya ve Peru'da yabani sarı renkli bir domates türü bulunmuş ve sonra Meksika'da yetiştirilip, Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfinden sonra Avrupa'ya gemilerle gönderilmiştir. İtalyanlar sarı renginden ötürü onu altın elma olarak adlandırdı, ama çok geçmeden kırmızı türleri ortaya çıktı. Domates ABD'de ilk defa Thomas Jefferson tarafından yetiştirildi. Ama pek çok insan zehirli olduğuna inanarak yemeyi reddetti, ta ki 1900'e kadar. Uzun zaman önce, pek çok Avrupalı için aşk elmasıydı, çünkü insanları romantik yaptığına inanıyordu. Domates adı İspanyolca tomateden, gelmektedir, bu isim de Nahuatl dilinde tomatotldan alınmıştır.[3]
Halk dilinde domates manasında alaganta, azak, banadura (banader), cırtatan, cırtlavuk, domatiz, dongurak, eyrim, firek (fıreng), frenk elması, gafete (kafete), gırmuzu, gille, göğ baldırcan, hambalcan, herim, hülek, kalmi, kardoş, kavanez, kıldır, lalik (lolik), mamador (manator), mamya (maye, mamye, maniya), menize, misir, mülye, solik, şamik, tevris, tıkıl (tıhıl), tomat (tomati, domat), topalak ve topul gibi sözler de kullanılmaktadır.[4]
Üretim
2012 yılı verilerine göre dünyada 57,2 milyon ha alanda, 162 milyon ton domates üretilmiştir. En büyük üretimi yapan ülkeler; 50 milyon ton Çin, 17,5 milyon ton Hindistan, 13,2 milyon ton ABD, 11,3 milyon ton Türkiye. Çin tek başına dünya üretiminin 1/3'ünü üretirken, Türkiye'nin payı %7'dir.[5]
| Domates üreten ülkeler-2012 (milyon ton) | |
|---|---|
 Çin | 61,6 |
 Hindistan | 19,3 |
 ABD | 13,2 |
 Türkiye | 12,1 |
 Mısır | 8,6 |
 İran | 6,0 |
 İtalya | 5,1 |
 İspanya | 4,0 |
 Brezilya | 3,8 |
 Meksika | 3,4 |
| Dünya toplamı | 152,956,115 |
| Kaynak: Birleşmiş Milletler gıda & tarım organizasyonu (FAO)[1] 19 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. | |
Türkiye'de çeşitleri
- Ayaş domatesi 05.10.2022 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Ankara için coğrafi işaret almıştır.[6]
- Boyabat Gazidere domatesi 12.04.2019 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Sinop için coğrafi işaret almıştır.[7]
- Çanakkale domatesi 13.07.2023 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Çanakkale için coğrafi işaret almıştır.[8]
- Guldar domatesi 26.07.2023 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Bingöl için coğrafi işaret almıştır.[9]
- Koyulhisar domatesi 20.01.2021 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Sivas için coğrafi işaret almıştır.[10]
- Kozluk domatesi 07.12.2023 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Batman için coğrafi işaret almıştır.[11]
- Safranbolu Maniye domatesi 18.08.2022 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Karabük için coğrafi işaret almıştır.[12]
- Simav Eynal domatesi 08.09.2022 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Kütahya için coğrafi işaret almıştır.[13]
- Sof domatesi 25.12.2023 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ve Gaziantep için coğrafi işaret almıştır.[14]
Resimler
-
Kumato domates -
Sarı çeri domates (Altın çeri domates) -
San Marzano domates -
Tigerella domates -
Tomkin domates -
Sarı armut domates -
Roma domates -
Beef domates -
Campari domates -
Cherokee mor domates -
Brandywine domates -
Black krim domates
Kaynakça
- ^ Eş ve Yakın Anlamlı Kelimeler Sözlüğü
- ^ "tomato - İngilizce Sözlük". pauctle.com. 29 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2024.
- ^ "Tomato History - The history of tomatoes as food –". Home cooking. 6 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2013.
- ^ TDK Türkiye Ağızları Sözlüğü
- ^ "YAŞ MEYVE VE SEBZE SEKTÖR RAPORU" (PDF). TMMOB. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2015.
- ^ "Ayaş Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "Boyabat Gazidere Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 29 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "Çanakkale Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "Guldar Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "Koyulhisar Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "Kozluk Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "Safranbolu Maniye Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "Simav Eynal Domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "Sof domatesi". Türk Patent ve Marka Kurumu. 5 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2024.
Dış bağlantılar
- Domates tarımı bilgileri
</gallery>
