Menteşe Beyliği | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1261-1424 | |||||||||||
 Bayrak
 Arma
| |||||||||||
 Anadolu Beylikleri | |||||||||||
| Başkent | Menteşe | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Türkçe | ||||||||||
| Hükûmet | Bey | ||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
| Makale serilerinden |
 |
Menteşeoğulları Beyliği (kısaca Menteşe Beyliği olarak da anılır) Anadolu Selçuklu Devleti'nin çökmesi ve dağılmasıyla başlayan Anadolu Beylikleri döneminde Güneybatı Anadolu'da kurulmuş bir Türk beyliğidir.[1] Menteşeoğulları Beyliğinin Kurucusu İbrahim Menteşe Sultandır. Sınırları aşağı yukarı bugünkü Muğla iline denk gelen bu beyliğin hakimiyeti, 13. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın başlarına kadar devam etti. Diğer Anadolu Beylikleri gibi Osmanlı İmparatorluğu hakimiyetine girdi. Muğla ili Osmanlı Devleti'nin son dönemlerine kadar Menteşe Sancağı olarak anıldı.
Kuruluşu
[değiştir | kaynağı değiştir]Şikari'nin Karamannamesinde Menteşe beyin babası Hacı Bahadır veya Bahaddin Kürdi adında bir şahıstı.[2] Diğer yandan Şikarî'nin eserinde gerçekle bağdaşmayan ve çelişkili bilgiler bulunduğu, bu nedenle tarihçilerin de esere şüpheyle yaklaştığı belirtilmektedir.[3] Ahmed gazi döneminde dikilen kitabelerde Menteşe Beyin babasının Elbistan bey olarak yazılmaktadır[4] Kalkaşandi ise bu beyliğin Türkmen olduğunu yazmaktadır[5] Marino Sanudo Menteşe Beyliğine "Türkmen Menteşe Beyliği" demektedir.[6] Fulco de Villaret ise Menteşeyi Türklerin ilk beyi olarak sayar.[7]
Anadolu Selçuklu Devleti de Anadolu'yu iskan politikası çerçevesinde, özellikle Moğol saldırılarından kaçarak doğudan gelen Türk boylarını Batı Anadolu'daki uç bölgelerine yerleştiriyorlardı. Menteşe Bey'in kumandasındaki Türkler de, Bizanslılar ın Karya dedikleri, bugünkü Muğla bölgesine yerleştirildi. Bu arada Moğol baskısının etkisiyle Anadolu Selçuklu Devleti'nin nüfuzunun günden güne azalması, uçlardaki bu Türk unsurlara geniş bir hareket serbestliği vermekteydi. Nitekim, Menteşe Bey idaresindeki Türkmenler de, 1261'den sonra Muğla çevresinde fetihlere girişerek, bölgeye daha sağlam bir şekilde yerleşmeye başladılar. 1278 yılında, Bizans İmparatoru VIII. Mihail'un oğlu Andronikos, Muğla'yı büyük bir ordu ile kuşattı ise de alamadı. Aydın ve Güzelhisar kalelerini tahkim etmekle yetinip geri dönmek zorunda kaldı. Onun dönüşü ile harekete geçen Menteşe Bey, kısa sürede Aydın ile Güzelhisar'ı zaptetti (1282). Böylece Türkler, Menderes havzası na ve güneyine tamamen hâkim oldular.
Bölgede 13. yüzyılın ikinci yarısından sonra başlayan Menteşe Beyliği hakimiyeti, Antalya'nın Alakır Çayı batısından itibaren; Finike, Kaş, Elmalı, bütün Muğla, Çameli, Acıpayam, Tavas, Bozdoğan ve Çine'ye kadar yayıldı. Donanmaya sahip olan Beylik, Akdeniz'de faaliyetlerde bulundu.
Genişlemesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken Fetihler ve Yayılma (1260'lar–1280'ler)
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1263 – Ermenek'te Menteşe Bey'in konaklaması.
- 1277 – Cimri Olayı (Konya):
- Baybars bayrağı altında yaklaşık 10.000 asker (Menteşe, Eşref ve Karaman birlikleri) ile katılım.
- 1277 sonrası – Batı Anadolu'da fethedilen bölgeler:
- Fethiye
- Çine (1277'de ele geçirildi)
- Milet (Balat)
- Priene (Didim)
- Tralles (Aydın, 1284'te susuzluk sebebiyle ele geçirildi ve tahrip edildi)
- Nyssa (Sultanhisar, yaklaşık 1280)
Bizans ile Çatışmalar ve Gerileme (1290'lar)
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1291 – İlhanlı hükümdarı Geyhatu'nun baskını:
- Menteşe bölgesi yağmalandı.
- 1293 – Menteşe Bey'in ölümü:
- Yerine oğlu Mesud Bey geçti. Dul eşi geçici olarak Mekri'ye (Fethiye) kaçtı.
- 1294 – Bizans generali Philanthropenos tarafından Milet'in geri alınması:
- Bölge geçici olarak kaybedildi.
- 1295 – Milet ve Didyma (Didimion) Kalesi'nin geri alınması:
- Kale, Menteşe Bey'in eşinin kontrolüne geçti.
Katalan Bölüğü ile Çatışmalar (1300–1305)
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1300 – Mesud Bey'in Rodos'u fethetmesi:
- Stratejik açıdan önemli bir başarı.
- 1304 – Thyraia (Tire) kuşatması:
- Roger de Flor komutasındaki Katalan Bölüğü, Germiyanoğlu Yakub, Aydınoğulları (Sasa ve Mehmed) ve Menteşe (Mesud) güçlerini mağlup etti.
- Aulax Muharebesi: Yaklaşık 8.000 süvari ve 12.000 piyade katıldı.
- Zafer sonrası Katalanlar Tire bölgesini yağmaladı.
- Bizans İmparatoru II. Andronikos'un çağrısıyla Balkanlara dönmeleri istendi ancak 1305'te isyan ettiler:
- Atina'da kısa ömürlü bir devlet kurdular.
- 1308 – Rodos'un Hospitalier Şövalyeleri'ne kaybı.
Sonraki Çatışmalar ve Bağımsızlığın Sona Ermesi
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1312 – Amorgos Deniz Savaşı:
- 23 gemiden oluşan Menteşe filosu Hospitalier Şövalyeleri tarafından tamamen imha edildi.
- Yaklaşık 800 Menteşe askeri hayatını kaybetti.
- 1344 – İzmir'in yeniden fethi için destek verildi.
- Latin Haçlılarına karşı Aydınoğlu Umur Bey'e destek sağlandı.
Osmanlı Devleti'ne Katılış
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1390 – I. Bayezid'in ilk kez Menteşe bölgesini fethetmesi.
- 1402 – Ankara Savaşı'ndan sonra Timur'un Beyliği yeniden canlandırması.
- 1424/1426 – Osmanlı Devleti'ne kesin olarak bağlanma.
Anadolu Beyliklerinde Ordu Yapısı
[değiştir | kaynağı değiştir]Anadolu Beylikleri'nde ordu, hükümdarın atlı ve yayalardan oluşan hassa birlikleri, beylerin tîmârlı sipahileri ve çerik adı verilen aşiret süvarilerinden meydana gelmiştir. Ümerâ denilen maiyet beyleri, derecelerine göre kendilerine verilen tîmâr nispetinde asker beslemekle yükümlüydü. Savaş sırasında ordu üç kısma ayrılır, en önde Çarhacı veya Talia adı verilen öncü birlikler, arkalarında ise ihtiyat kuvvetleri bulunurdu.
Menteşe Beyliği Hükümdarları
[değiştir | kaynağı değiştir]Menteşe Bey (1261–1282)
- Sivas eski valisi Selçuklu emiri Hacı Bahaeddin Bey'in oğlu.
- Anadolu Selçuklu Devleti'nin uç beyi olarak bağımsızlığını ilan etti.
Mesud Bey (1282–1320)
- Denizcilik faaliyetlerini geliştirerek Rodos'u kısa süreliğine ele geçirdi.
Şücaüddin Orhan Bey (1320–1341)
- Cesaretiyle tanındı; alimleri destekledi.
İbrahim Bey (1341–1359)
- Siyasi birliği zayıflattı ve Balat'ta cami yaptırdı.
Musa Bey (1359–1374)
- Peçin, Balat ve Milas bölgelerini yönetti.
Gıyaseddin Mehmet Bey (1359–1390)
- Osmanlı ve Karamanoğulları ile ilişkileri yönetti.
Gazi Ahmet Bey (1359–1391)
- Marmaris ve Fethiye'de hüküm sürdü; "Gazi" unvanını aldı.
İlyas Bey (1402–1424)
- Osmanlı egemenliğini tanıyarak, bölgeyi kesin olarak Osmanlı'ya bağladı.
Ordu
[değiştir | kaynağı değiştir]Ibn Fadlallah al-Umari söyle anlatiyor:
"Foke (Foça)
Ikinci şeridin dokuzuncu memleketidir. Buranın hakimi Menteşe oğlu Orhan'dır. İdare merkezi Foke (Foça) şehridir. Tewaza'nın [Tavas] kuzeyinde yer alır. Kuzeydoğusunda Defnose Adası [Kuş Adası] bulunur. Tam karşısında Sakız Adası yer alır. Bunlar, onun ülkesinin arka tarafında ardı ardına uzanırlar. Foke hakiminin elli kasabası, iki yüz kadar kalesi ve hisarı vardır. Ordusunda yüz bin veya daha fazla asker vardır. Kınına hiç girmeyen, hiç köretmeyen bir kılıcı vardır. Çevresini saran tüm düşmanlarıyla, ister Müslüman, ister kafir olsun, ya merdane bir şekilde, ya da hileye başvurarak sürekli savaşır. Gemicilik ve binicilikte ustadır. Gece gündüz silahlıdır ve hatta İstirahat ederken bile silahlarını çıkarmaz. O da düşmanları da korkunç ve hatıralardan silinmez çarpışmalarda zorlu olduklarını göstermişlerdir. Hemen her yerde zafer onun yoldaşıdır. Türk prensleri arasında Germiyan beyinin dostluk ve himmetini kazanmaya çalıştığı tek prens odur. Germiyan beyi de bu beyin üstünlüğünü tanıdığı tek beydir. Çünkü zaten diğerleri mertebece ondan aşağıdadır ve onun onlar karşısında bariz bir üstünlüğü vardır. Buradaki dirhem, rıtl, mud ve eşya fiyatları Germiyan Beyliği'ndekinin aynısıdır."
Anadolu Beylikleri'nde ordu, hükümdarın atlı ve yayalardan meydana gelen hassa birlikleriyle beylerin tîmârlı sipahileri ve çerik denilen aşiret süvârilerinden meydana gelmiştir. Ümerâ adı verilen maiyet beyleri, derecelerine göre kendilerine verilen tîmâr nispetinde asker beslemekle yükümlü sayılmıştır. Savaş sırasında ordu üç kısma ayrılır, en önde Çarhaci veya Talia denilen öncü kuvvetleri, arkasında ise ihtiyat kuvvetleri bulunurdu.
Nitekim, Menteşe Bey idaresindeki Türkmenler de, 1261'den sonra Muğla çevresinde fetihlere girişerek, bölgeye daha sağlam bir şekilde yerleşmeye başladılar. Mentese Türkmenleri 37 Cemaatten olusuyor, bunlarin ana kitlesi 9 büyük Türkmen gruplaridir:
- Oturak Barza
- Iskender Bey
- Kayi
- Kizilcakecilü
- Horzum
- Yahsi Bey
- Kizilca Balkica
- Divane Ali
- Karaca Koyunlu
Diğer kücük gruplar bunlardir:
- YAYLACIK
- ALAYUNDLU (çok yer doğu anadolu)
- KÖSTEN
- BALYA BOLU
- KUZVİRAN
- ORTA
- SAZAK
- SÜNÜKÇÜ
- AL SEVER
- EMİRHANLU
- AYRANLAR
- KÜBYAN, SIĞIRTMAÇ VE YUND BAND
- SAĞİRLÜ VE YER GÖĞÜ
- HALLAÇLAR
- KÜBYAN
- ÇOBANSA (Aydın, İzmir)
- KOÇ BASAN
- BOZDAĞ
- YÜREĞİR
- BEZİRGÂNLAR
- YOLCULAR
- ÇANDIR
- ÇAĞATAY HAMZA
- REAYA-I MÜTEFERRİK VE YUVACIYAN
- TAVAS MUKATAASINDA CEMAAT
- MÜTEFERRİK KAYDEDİLEN CEMAATLER
- PERAKENDE CEMAATLER
- MATRAN
- PERAKENDE
- REAYA-I MÜTEFERRİKA
- ÇOMAKLAR
Yıkılışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı Devleti'nin Anadolu ve Rumeli'nde genişleyip büyümesine paralel olarak, Menteşeoğulları Beyliği toprakları da, Yıldırım Bayezid'in 1390 Anadolu seferi sonunda Osmanlı hakimiyetine geçti ve 1402 Ankara Savaşı'na kadar Osmanlı hakimiyetinde kaldı.
Timur, Anadolu Beyliklerine eski yerlerini iade ettiğinde, Menteşeoğlu İbrahim Bey'in oğlu Menteşeoğlu İlyas Bey'e de Menteşe'yi verip, emir tayin etti. 1402-1413 yılları arasındaki Fetret Devrinden sonra, Menteşeoğulları ailesi, 1414 yılında Osmanlı Sultanı I. Mehmet'in hakimiyetini tanıdı. Menteşe toprakları, 1424 yılında, bütünüyle Osmanlı Devletine katıldı.
Kültür, Sanat ve Mimari
[değiştir | kaynağı değiştir]
Anadolu'nun güneybatısında 200 yıla yakın hakim olan Menteşeoğullarına ait kültür ve sanat eserleri, hala mevcuttur. Bölgede cami, medrese, türbe ve diğer sosyal müesseseler inşa eden Menteşe Beyliğinin Milas, Muğla, Beçin ve Balat şehirlerinde, zamanına göre fakülte derecesinde, yüksek vasıflı medreseleri vardı. İlyas Bey'in, 1404 yılında Balat'ta (Milet) yaptırdığı İlyas Bey Camii, Türk sanat eserleri arasında orijinal ve nadide bir örnek olarak göze çarpmaktadır.
Menteşe beyleri, ilme, alimlere çok değer verir, himaye ederlerdi. Mevlana'nın torunlarından Ulu Arif Bey'e hürmet gösterip; Mevleviliğin, bölgelerinde yayılmasına müsaade etmişlerdir. Menteşeoğlu İlyas Bey adına İlyasiye fi’t-Tıb adında bir tıp kitabının, Menteşeoğlu Mehmet Bey oğlu Mahmud Çelebi adına da Bazname adında avcılığa dair bir kitabın Farsçadan tercüme edilmiş olması bir başka örnektir.
Donanma
[değiştir | kaynağı değiştir]Menteşeoğulları güçlü bir donanma geliştirme yolunda ciddi çalışmalar yapmış olmaları nedeniyle de diğer Anadolu Beylikleri arasında dikkat çekmektedir. Mısır'daki Memluk Devleti Frenklere karşı Anadolu'dan yardım istediğinde, Menteşeoğulları'nın 200 kadırga gönderme vaadinde bulunmuş olmaları denizlerdeki güç ve seviyelerini göstermesi bakımından önemlidir.[8]
"Buradaki Türkmenlerin beyi olan Menteşe, Karamanlıların mücadelesinde onlarla birlikte hareket etmişti. Hiç Kuşkusuz bu savaştaki veya daha sonra Eşrefoğullarına karşı savaşlarındaki yenilgilerini takiben Ladik'in ötesine göç etmiş ve 1282'de bu yörelerde bulunanlarla savaşarak bölgeye yerleşmişti.
14. Yüzyılın başında Menteşelilerin toprakları Milas, Muğla yani Eski Karya'yı kapsıyordu.
Sahile Vardıklarında Rodos'a yerleşmekte olan Hospitalier tarikatına bağlı Hristiyan Şövalyelerle karşılaştılar ve onları Mağlup ettiler.
Yerli denizcilerin geleneklerini benimsediler ve Türkmenler bölgede deniz ticareti ve korsanlık yapmaya başladılar."[9]
Beyler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Bey | Hüküm Süresi | Notlar |
|---|---|---|
| Menteşe Bey | 1261-1282 | Beyliğin kurucusu. |
| Menteşeoğlu Mesud Bey | 1282-1320 | |
| Menteşeoğlu Şücaüddin Orhan Bey | 1320-1341 | |
| Menteşeoğlu İbrahim Bey | 1341-1359 | |
| Menteşeoğlu Musa Bey Menteşeoğlu Gıyaseddin Mehmed Bey (Balat) Menteşeoğlu Gazi Ahmed Bey (Beçin-Milâs) |
1359-1374 1359-1390 1359-1391 |
Üçlü Yönetim |
| Menteşeoğlu İlyas Bey | 1402-1424 | 1424 yılında Osmanlı hakimiyetini kabul etti. |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Ahdnameler ışığında Osmanlı-Venedik diplomatik ilişkileri - Ottoman-Venetian diplomatics, the Ahd-Names (İngilizce) 9 Kasım 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Dr. Hans Theunissen, Leiden Üniversitesi, Hollanda, 1998, içinde 5. bölüm
- ^ Karamanoğulları, Şikari Tarihi, Çeviren: Murat Dursun Tosun "Sekiz bin Kürd dilâveriyle (savaşçısıyla) Hacı Bahaeddin oğlu Menteşa Bey, vardı." s,88 "Ez-in cânib (diğer taraftan), Hacı Bahadır kıssayı duyup, dönüp Sivas’ın üstüne geldi. Gördü ki şehir elden gitmiş. Kalesini bilemedi. Oğlu Menteşa gelip Nureddin’in mürüvvetini (mertliğini) söyledi. s,67
- ^ "ŞİKÂRÎ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 28 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2023.
- ^ Paul Wittek, Menteşe Beyliği, çev: O.Ş. Göktay, s52
- ^ El Kalkaşandi Ṣubḥ al-Aʿshá fī Ṣināʿat al-Inshāʾ cilt 5, s. 348 ,Amiri Press, Kahire "O ülkenin halkından bazıları bana buranın Türkmen krallarından Mantşa'nın oğullarının elinde olduğunu söyledi."
- ^ Hopf, Carl Hermann Friedrich Johann (1873). Chroniques gréco-romanes inédites ou peu connues, p145. Oxford University. Berlin, Weidmann.
- ^ Paul Wittek, Menteşe Beyliği, Çeviren: O. Ş. Gökyay, (2.baskı), Türk Tarih Kurumu, 1986, s.63 " o Türklerin ilk beyi olan Mandachia'yı hiçe saymıştı.."
- ^ "Venedik ile Türkmen Beylikleri Menteşe and Aydın - Venice and the Turcoman Begliks of Menteşe and Aydın" (PDF). 29 Nisan 2005 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2006.
- ^ Claude Cahen,Osmanlılardan Önce Anadolu'da Türkler,E Yayınları,2012,s.357.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- [1][ölü/kırık bağlantı]
- Merçil, Erdoğan; Karakaya, Enis (2004). "Menteşoğulları". TDV İslâm Ansiklopedisi. 29. Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 152-153. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2021.
- Vedat Turgut, Menteşe Bey'in İsmi, Menşe'i ve Menteşeoğulları'nın Vakıflarına Dair 17 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Tülay Metin, Ortaçağ Akdenizinde Menteşe Beyliğinin İktisadi Faaliyetler ve At Ticareti 17 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
