Selim Turan

Selim Turan (9 Haziran 1915, İstanbul - 13 Ekim 1994, Paris), Azerbaycan kökenli Türk ressam ve heykeltıraş.

Sanat yaşamın İstanbul ve Paris'te sürdürmüş olan sanatçı; Türk resim sanatında modernist bir çizgiyi temsil eder ve Batı dünyasında tanınmış Türkiyeli ilk ressamlardır. Resmin yanısıra heykeller de üretmiştir; Fransa’nın birçok kentinde fresk, seramik, mozaik ve heykelleri bulunur. Edremit’e bağlı Türkmen Tahtakuşlar Köyü’ndeki Etnoğrafya Galerisi’nin kurulmasına katkıda bulunmuştur.

Hayatı

Ailesi ve eğitimi

1915 yılının Mayıs ayında İstanbul’un Cağaloğlu semtindeki Fehmi Paşa Konağı'nda doğdu. Babası, Azerbaycanlı doktor, ressam ve Turancılık, Türkçülük düşüncelerinin öncüsü fikir adamı Hüseyinzade Ali Turan, annesi ise Çerkez Süvari Zabiti Şemsettin Bey'in kızı Edhiye Hanımdır.^[1][2] Saide (Sandur) ve Feyzaver (Alpsar) adlı iki kardeşi vardır.

Çok okunan, felsefe yapılan, çok dil konuşulan ve kimi zaman babasının evden uzak kalmasına neden olan siyasi mücadelelerinin tartışıldığı bir ortamda büyüdü.^[3] Babası küçük yaştan itibaren onu resme yönlendirdi. Bir süre İstanbul'daki Beyazıt Numune Zükur İlkokulu’na devam etti; Malik Aksel’in öğrencisi oldu. 1925 yılında ilkokul üçüncü sınıfta iken Galatasaray Lisesi’ne kaydoldu. Bu okulda Cihat Burak ve Avni Arbaş’la tanıştı.

Lise son sınıfta iken güzel sanatlar öğrenimi almaya karar verdi. 1935 yılında İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi sınavını kazanarak Resim Bölümü’ne girdi. Nazmi Ziya Güran, Feyhaman Duran, Leopold Levy ve Zeki Kocamemi’den resim dersleri aldı. Kız kardeşi Feyzaver de aynı okulda tezyinat bölümüne devam ediyordu.^[4] Geleneksel sanatlara merak salan Selim Turan, İsmail Hakkı Altunbezer, Necmettin Okyay ve Kamil Akdik’ten Türk süsleme sanatları ve hat dersi aldı. Resim öğrenimini sürdürürken heykel çalışmalarına da başladı.^[3] Diploma konkurunu kazanan Turan,^[5] 1937 yılında müzelerini görmek üzere Avrupa ülkelerini gezdi.^[3]

Gençlik yılları

1938 yılında Akademi’den mezun olduktan sonra 1939 yılında resim öğretmeni olarak Üsküdar'daki ortaokullarda ve Moda Kız Sanat Okulu’nda çalıştı. Bir taraftan da Akademi’deki atölyelerde ve Topkapı Sarayı’nda minyatür üzerine çalışmalar yaptı.

1940 yılında açılan Yüksek Resim Bölümü’ne Nuri İyem, Turgut Atalay, Ferruh Başağa, Agop Arad, Avni Arbaş, Mümtaz Yener, Fethi Karakaş ve Haşmet Akal ile birlikte devam etti. Bir yıl sonra aralarına Abidin Dino’nun da katılımıyla toplumsal gerçekçi anlayış gözetilerek Yeniler Grubu’nun kurucuları arasında yer aldı. 1941'den sonra gruptan ayrıldı.^[4]

10 Mayıs 1941 tarihinde, Beyoğlu Matbuat Müdürlüğü Salonu’nda açılan Liman Şehri İstanbul sergisi, Turan'ın bir sanatçı olarak varlığını duyurduğu ilk sanatsal etkinliktir. Bu sergide, sokak insanlarını betimleyen "Esrarkeşler”, “Balıkçılar”, “Dilenciler”in desenleri sergilendi.

Liman Şehri İstanbul sergisinden bir ay sonra, Halkevleri tarafından dördüncü kez düzenlenen yurt gezileri kapsamında Muğla'ya gitti. Üç ay boyunca Marmaris, Datça, Köyceğiz, Bodrum ve Fethiye’de kalarak resimler yaptı. Dördüncü yurt gezisine katılan sanatçılar arasında birincilik ödülüne değer görüldü.^[3] Bu sergide yer alan “Tütüncüler Resmi” adlı büyük boyutlu resim, kimi yazarlar tarafından yadırgandı, kimileri tarafından beğenildi ve çok tartışıldı. Bu resim ile sanat tarihine geçti.^[3]

Sanatçı, 1944’te seramik sanatçısı Fatma Şahika Arutay ile evlendi. Çift, ne olursa olsun sanat yaparak hayatlarını kazanmaya karar verip birbirini koşulsuz destekledi.^[6] 1946'da UNESCO'nun kuruluş yıldönümü nedeniyle Paris Musée d’Art Moderne’de açılan sergide Selim Turan'ın Portre ve Balıklar adlı eserleri sergilendi. Paris'te araştırma yapmaları için Fransız hükûmetinin sağladığı iki yıllık bursu kazanan Tran, 1947'de eşiyle Paris’e gitti.

Paris yılları

Selim Turan ve eşi Türkiye'den başka ressamların da kaldığı Schola Cantorum Pansiyonu'ndaki tek odalı çatı katına yerleşip 1956'ya kadar çalışmalarını burada sürdürdüler.^[7] Orada tanıştığı Mübin Orhon, Selim Turan'ın yönlendirmesiyle resme başladı.^[4]

Paris’e gitmeden önce izlenimci ve kübik peyzaj ile toplumsal içerikli çalışmalar yapan Turan, Paris yıllarında soyut sanata yöneldi. İki yıllık bursu bir yılda kesilince geçim sıkıntısı çeken sanatçı, bir süre ressam Hans Hartung'un asistanlığını yaptı.^[6]

Paris’teki ilk kişisel sergisini 1950 yılında, Galeri Breteau’da açtı. Sergide "siyah dönem" olarak adlandırılan ve koyu tonların egemen olduğu eserleri yer aldı. Bu sergi sırasında Akademi Akademi Ranson’un yöneticileriyle tanıştı ve bu okulda görev aldı. Amerikalı öğrenciler için kurulan Fontainbleau Yaz Okulu'nda da resim ve sanat tarihi dersleri verdi.^[3]

Konsolosluğa gidip nüfus kaydını yenilmediği ve askerlik hizmeti yapmadığı gerekçesiyle 1963’te Türk vatandaşlığından çıkarılan sanatçı, 1979'a kadar Türkiye'ye dönemedi; kararın kaldırılması için yıllarca uğraş verdi.^[3] Geçimini sağlamak için Louvre Müzesi'ndeki minyatür, hat eserlerinin onarım ve bakımını yaptı.^[7] Resmî ve özel atölyelerde resim çalışmalarını da sürdürdü. 1976 -1983 yılları arasında Goetz Akademisi’nde ders veren Turan, açtığı sergilerle sanat dünyasında tanındı. Batı dünyasında tanınan Türkiyeli ilk ressamlardan birisi oldu.^[8] Kendisi Türkiye'ye gelemese de eserlerini Türkiye'de sergiledi. 1969 yılında İstanbul Alman Kültür Merkezi’nde ilk kişisel sergisini, ertesi yıl İstanbul’da Galeri 1’de ikinci kişisel sergisini açtı. Bu sergilerde hem soyut çalışmalarını, hem de portre çalışmalarını sergiledi.^[6] 1969'daki sergisi nedeniyle Sanat ve Toplum Üzerine isminde bir aforizma kitabı yayınladı.

Turan, resmin yanı sıra heykeller de üretti. 1964'ten itibaren, İzmir doğumlu Fransız mimar Jean Balladur'la çalıştı.^[3] Balladur'un isteği üzerine, onun mimari tasarımını yaptığı öğrenim kurumlarında kullanılmak üzere heykeller yaptı. Böylece Turan'ın duvar resimleri ve heykelleri, Fransa'nın güneyindeki Arles, Bordeaux, Dieppe, Lille, Nimes, Toullouse gibi birçok bölgede okul binalarında yer aldı.^[3] Bu çalışmalarından elde ettiği kazançla, eskiden Fikret Mualla'nın oturduğu 7, Impasse du Rouet adresindeki evin giriş katını satın alarak, resim çalışmalarına burada devam etti.^[3][4] 1976'da Bordeaux yakınlarındaki La Teste-de-Buch kentinde gerçekleştirdiği "Tez, Antitez ve Sentez" heykeli büyük tartışma yarattı.^[3]

1975’te Paris’te bir müzede gördüğü, Kolomb öncesinde Peru’da yapılmış, dokunulduğunda dönen heykellerden etkilenerek, hareketli heykeller yapmaya yöneldi. İlk mobil heykellerini 1976 yılında gerçekleştirdi. Karışık teknikle gerçekleştirdiği mobil heykellerinden biri büyütülerek 1993 yılında Ankara’daki Kurtuluş Parkı’na yerleştirilen Sarıkız heykelidir.

1978'de Lille şehrinde kişisel sergisi ve Vivion kentinde, "Sanatta Kırk Yıl" başlıklı retrospektif sergisi düzenlendi.

Son yılları

Sanatçı, Türkiye vatandaşlığını geri elde etme mücadelesini 1979'da kazandı ve dönemin Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’ün özel davetiyle Türkiye’ye döndü. Hayatının geri kalanın Paris-İstanbul arasında geçirdi.^[7]

Bir Kaz Dağları gezisi sırasında öğrendiği Sarı Kız efsanesinden çok etkilenen sanatçı, Sarı Kız temalı figüratif çalışmalar üretti. Edremit’e bağlı Türkmen Tahtakuşlar Köyü’nde özel Etnoğrafya Galerisikurulması için ilkokul öğretmeni Alibey Kudar'a destek verdi. Galeriye resimlerini bağışladı, maddi yardım yapt ve bir Fransız koleksiyonerden satın aldığı eski bir Türkmen çadırını Kudar ailesine hediye etti.^[4]

Turan, 1991 yılında Sorbonne Üniversitesi’nde doktora jurilerinde yer aldı. 13 Ekim 1994 tarihinde Paris’teki atölye-evinde öldü. Kültür Bakanlığı cenazesini Türkiye'ye getirtti; Atatürk Kültür Merkezi’nde yapılan bir törenden sonra devlet töreniyle toprağa verildi.^[2]

Eserleri, eşi Şahika Turan tarafından 2003'te İstanbul Üniversitesi'ne bağışlanmıştır.^[9]

Kişisel sergileri

• 1950 Galeri Breteau, Paris
• 1953 Galeri Suzanne Michel, Paris^[10]
• 1954 Galeri Armand Paris
• 1955 Galeri Obelisk, Londra
• 1956 Galeri Europe,Brüksel
• 1958 Galeri Craven, Paris
• 1958 Galeri Obelisk, Londra
• 1958 Galeri Weite, New York
• 1958 Galeris İris Clert, Paris
• 1958 Galeri Antilope
• 1959 Ruth Wheit Galeri, Amerika
• 1960 Galeri Lucien Durand, Paris
• 1961 Galeri L’Ancienne Comedie, Fransa
• 1961 Galeri Marcelle Dupuis, Paris
• 1961 Galeri Drian, Londra, İngiltere
• 1962 Galeri R.Creuze, Paris, Fransa
• 1963 Galeri Kerehache, Fransa
• 1964 Galeri Maywald
• 1966 Galeri Claude Bernard, Paris, Fransa
• 1969 Türk-Alman Kültür Merkezi, İstanbul
• 1970 Galeri I, İstanbul
• 1975 Galeri Lagarde, Paris, Fransa
• 1975 Galeri Cristine Leurent, Lille, Fransa
• 1975 Retrospektif, Vivion Kültür Merkezi, Vivion, Fransa
• 1979 Galeri Artisan, Ankara
• 1982 Transept Lokali, Paris, Fransa
• 1983 Transept Lokali, Paris/ Fransa
• 1984 Gla Eritsan, Ankara
• 1984 En Galeri, İstanbul
• 1985 Galeri Baraz, İstanbul
• 1985 Galeri Nev, Ankara
• 1989 Edpa Galeri, İstanbul
• 1992 Tuğray Sanat Galerisi, İstanbul
• 1993 Selçuk Yaşar Sanat Galerisi, İzmir
• 1993 Galeri Selvin, Ankara

Grup Sergileri

• 1939 "Liman Sergisi", İstanbul Yeniler Grubu
• 1939 Devlet Resim ve Heykel Sergisi, Ankara
• 1946 Modern Sanatlar Müzesi, Paris, Fransa
• 1948 Güzel Sanatlar Ulusal Müzesi, Paris, Fransa
• 1948 Galeri Des Deux İles, Paris, Fransa
• 1949 Galeri Rosenberg, Paris, Fransa
• 1953 Galeri Suzanne Michel, Paris, Fransa^[10]
• 1954 Galeri Voyelle, Paris, Fransa
• 1956 Galeri Arnaud, Paris, Fransa
• 1956 Galeri Bretean, Paris, Fransa
• 1956 Galeri Craven, Paris, Fransa
• 1957 Edinburg Festivali, Edinburg, İngiltere
• 1958 New Vision, Londra, İngiltere
• 1958 Uluslararası Sergi, Brüksel
• 1964 Modern Sanatlar Müzesi -Türk Sanatı, Paris, Fransa
• 1964 Carnegie Enstitüsü, Amerika
• 1968 Galatasaray 100. Yıl Resim Sergisi, Galeri I
• 1969 Modern Sanatlar Müzesi Çağdaş Türk Resmi Sergisi, Paris, Fransa
• 1986 "Yüzyılın İkinci Yarısında Türk Resmi", Galeri Baraz organizasyonu, Yıldız Silahhane, İstanbul
• 1986 "Çağdaş Türk Sanatı" Sergisi, Ankara
• 1987 "Karma Resim Sergisi", Galeri Baraz, İstanbul
• 1987 I. İstanbul Bienali, İstanbul
• 1987 Les Fontaines Kültür Merkezi, Paris, Fransa
• 1987 "Yahşi Baraz Koleksiyonundan Bir Kesit", Galeri Baraz organizasyonu, Beymen Sanat Galerisi, Ankara
• 1987 "Türk Resminde Modernleşme Süreci", Galeri Baraz organizasyonu, AKM, İstanbul
• 1989 "II. Uluslararası İstanbul Bienali", İstanbul
• 1989 "Büyük Sergi/Çağdaş Türk Ressamları", Galeri Baraz organizasyonu, AKM, Ankara
• 1990 "Paris İstanbul", Uluslararası Sanat Merkezi, Paris, Fransa
• 1990 "Etkinlikler Sürecinde 15 Yıl", Galeri Baraz organizasyonu, AKM, İstanbul
• 1990 A.G.F Paris’in Türk Ressamları, Paris, Fransa
• 1992 "II. İstanbul Sanat Fuarı", TÜYAP, İstanbul
• 1992 "New York-İstanbul",Galeri Baraz organizasyonu,AKM, İstanbul
• 1994 "Cihat Burak/ Ergin İnan/ Selim Turan/ Burhan Uygur", Galeri Baraz, İstanbul

Kitapları

• Sanat ve Toplum Üzerine, 1969

Ölümünden sonraki organizasyonlar

• 1995 "Çağdaş Türk Sanatında Resim ve Kavramsal Eğilimler I", Galeri Baraz organizasyonu, Koç Üniversitesi, İstanbul
• 1998 "Türk Resminde Soyut Eğilimler", Galeri Baraz Organizasyonu, AKM, İstanbul

Kaynakça