Lý phu nhân (Hán Vũ Đế)
| Hiếu Vũ Lý Hoàng hậu 孝武李皇后 | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hán Vũ Đế phu nhân | |||||||||
 | |||||||||
| Thông tin chung | |||||||||
| Sinh | ? Trung Sơn | ||||||||
| Mất | Khoảng (104 TCN - 101 TCN) Hán Cung, Trường An | ||||||||
| An táng | Anh lăng (英陵) | ||||||||
| Phu quân | Hán Vũ Đế Lưu Triệt | ||||||||
| Hậu duệ | Lưu Bác | ||||||||
| |||||||||
| Tước hiệu | [Phu nhân; 夫人] [Hoàng hậu; 皇后] (truy phong) | ||||||||
Hiếu Vũ Lý hoàng hậu (chữ Hán: 孝武李皇后), thường gọi Lý phu nhân (李夫人), là một phi tần rất được sủng ái của Hán Vũ Đế Lưu Triệt nhà Tây Hán.
Bà nổi tiếng ca hát giỏi, lại mỹ mạo xinh đẹp, trong số những phi tần của Hán Vũ Đế, bà đặc biệt được khẳng định là cực kỳ sủng ái. Bên cạnh đó, bà cũng là vị phi tần duy nhất tuy chưa từng làm Hoàng hậu, cũng không sinh ra Hoàng đế kế vị nhưng vẫn được truy phong thụy hiệu Hoàng hậu trong lịch sử nhà Hán.
Tiểu sử
Theo Hán thư, Lý phu nhân người ở Trung Sơn, nay là Định Châu, tỉnh Hà Bắc. Không rõ tên thật là gì, nhưng dã sử tương truyền cái tên Lý Nghiên (李妍), không rõ gia thế của bà ra sao, chỉ biết bà có người anh cả là Lý Quảng Lợi, anh thứ Lý Diên Niên (李延年) cùng em là Lý Quý (李季). Ngoài ra, bà có ít nhất một chị gái.
Năm Nguyên Đỉnh thứ 6 (111 TCN), Khi đó là ở triều đại của Hán Vũ Đế Lưu Triệt, Hoàng hậu Vệ Tử Phu được Vũ Đế sủng ái, song đến tuổi già thì sắc đẹp suy giảm, Hoàng đế muốn chọn một người đẹp vào cung. Anh cả của Lý thị là Lý Diên Niên nhân phạm tội mà bị thiến, đưa vào cung nuôi chó[1], sau đó vì Diên Niên thông hiểu âm luật được Hán Vũ Đế tiếp kiến, ngày càng được Vũ Đế xem trọng[2].
Một ngày khi hầu hát Vũ Đế, Lý Diên Niên hát một ca khúc:
|
|
|
Sau đó từ "Khuynh thành khuynh quốc" (傾城傾國) trở thành điển cố để hình dung người đẹp[3]. Hán Vũ Đế xem tiết mục ấy, và bị thu hút, mới hỏi Lý Diên Niên: "Thế gian có người đẹp đến như thế chăng ?". Vào lúc ấy, chị của Hán Vũ Đế là Bình Dương công chúa nói: "Lý Diên Niên có người em gái đẹp tuyệt trần, là một người đẹp khuynh thành khuynh quốc như thế". Lý Diên Niên qua biểu diễn ca múa, đã khéo léo đem em gái mình tiến cử vào cung, phong làm Phu nhân[4][5].
Lý thị tinh thông âm luật, giỏi đàn ca thi phú, đặc biệt cũng rất giỏi ca múa nên Hoàng đế rất thích. Bà hạ sinh duy nhất một con trai, là Hoàng tử Lưu Bác (刘髆). Anh trai Diên Niên của bà được ban lộc 2.000 thạch, hiệu Hiệp thanh luật (協聲律), giống như Hàn Yên khi trước mà có quyền ra vào trong cung, nên ngày càng kiêu ngạo[6].
Qua đời
Bệnh nặng không gặp
Về năm mất của bà, sử gia ước đoán rằng bà mất khoảng giữa năm Thái Sơ nguyên niên (năm 104 TCN) đến năm Thái Sơ thứ 4 (năm 101 TCN). Sử ký nói là Lý phu nhân mất sớm (蚤卒; tảo tuất)[7], Hán thư nói là trẻ mà mất sớm (少而蚤卒; thiếu nhi tảo tuất)[8], chứng tỏ khi mất Lý phu nhân còn rất trẻ.
Khi Lý phu nhân bị bệnh, Hán Vũ Đế rất quan tâm, thường xuyên tới tận nơi thăm nom. Lý phu nhân dùng chăn che lấy mặt nói: "Thần thiếp bị bệnh đã lâu, dung mạo đã xấu xí, không còn như trước nên không muốn để hoàng thượng nhìn thấy. Tâm nguyện duy nhất của thần thiếp là giao phó người anh và em trai của mình cho hoàng thượng". Hoàng đế nói: "Phu nhân bệnh đã lâu, có thể đây là lần gặp cuối giữa trẫm và nàng". Ý của Vũ Đế là muốn nhìn mặt Lý phu nhân lần cuối, tuy nhiên bà vẫn quyết từ chối, nói: "Thần thiếp chưa trang điểm, không dám gặp hoàng thượng". Ông một lần nữa muốn gặp mặt nhưng Lý phu nhân nhất định không cho. Hán Vũ Đế đành phải thở dài ra về[9].
Sau khi Hán Vũ Đế đi rồi, chị gái của Lý phu nhân lại vội đến khuyên:"Quý nhân sao không nhân cơ hội phó thác anh em trong nhà cho hoàng thượng? Cần gì phải để đức ngài tức giận cơ chứ?". Lý phu nhân trả lời:"Đàn bà là kẻ chỉ hay lấy nhan sắc thờ chồng. Nhan sắc kém, tình duyên sẽ phai nhạt. Nhà vua quyến luyến ta chỉ vì nhan sắc xinh đẹp lúc khỏe mạnh. Nay ta đau, nhan sắc suy kém, so với thiên hạ, ta là kẻ xấu hơn. Nhìn mặt ta, nhà vua sẽ chán, thì nào đâu còn tưởng nhớ đến ta mà ban ân huệ cho anh em ta nữa"[10].
Lý phu nhân qua đời, Hán thư ghi rằng bà được Hán Vũ Đế dùng lễ Hoàng hậu hạ táng[11]. Tuy nhiên chi tiết này khá mâu thuẫn vì khi này Vệ Tử Phu - đương kim Hoàng hậu của Vũ Đế còn sống và đang tại vị, dùng lễ Hoàng hậu để an táng là khó xảy ra. Tuy việc cử hành lễ tang cho phi tần theo nghi thức Hoàng hậu xảy ra vài lần thời nhà Tống và nhà Thanh, song sử sách đều ghi nhận có xảy ra tranh cãi giữa các triều thần và Hoàng đế. Thời Hán lễ giáo triều đình khá nghiêm ngặt, sự kiện không hợp lệ này cùng việc triều thần có phản đối hay không đều không được ghi lại. Nếu Vũ Đế thuận lợi hạ táng Lý phu nhân bằng Hoàng hậu lễ như vậy, có thể là sau khi Vệ Hoàng hậu đã băng thệ. Như vậy cũng khó lý giải vì sao sinh thời Vũ Đế không trực tiếp lập Lý phu nhân làm Kế hậu ngay khi Vệ hậu mất. Cho nên, việc tang lễ Lý phu nhân được cử hành theo lễ Hoàng hậu là không có khả năng.
Truy phong Hoàng hậu
Sau khi Lý phu nhân qua đời, Hán Vũ Đế ra lệnh các hoạ sư vẽ di tượng Lý phu nhân treo ở Cam Tuyền cung.
Một thời gian dài vẫn không quên được bà, Hán Vũ Đế còn làm một bài phú để bày tỏ sự thương xót của mình dành cho Lý phu nhân. Nhớ lời dặn dò của Lý phu nhân, nên sau bà qua đời, anh trai của bà là Lý Diên Niên nhờ tinh thông âm nhạc nên được phong làm "Hiệp luật đô úy" (协律都尉), phụ trách quản lý những người nghệ nhân ca múa trong cả nước. Người anh cả của Lý phu nhân là Lý Quảng Lợi cũng được phong làm Nhị Sư tướng quân. Sau đó, Lý Diên Niên cùng Lý Quý dâm loạn trong cung, nhà họ Lý bị diệt. Lý Quảng Lợi khi ấy đang chinh phạt Đại Uyên, chưa bị tội[12].
Năm Thái Sơ thứ 4 (101 TCN), nhờ có công, Lý Quảng Lợi được phong làm Hải Tây hầu (海西侯). Năm Chinh Hòa thứ 3 (90 TCN), Hán Vũ Đế chất tử Thừa tướng Lưu Khuất Li cùng Lý Quảng Lợi âm mưu lập Lưu Bác làm Thái tử. Sự tình bị phát giác, Lưu Khuất Li bị xử tử, còn Lý Quảng Lợi sang đầu hàng quân Hung Nô, nên nhà họ Lý bị diệt vong.
Sau khi Hán Chiêu Đế Lưu Phất Lăng đăng vị, do Trần Hoàng hậu, Vệ Hoàng hậu cùng mẹ đẻ Câu Dặc phu nhân sinh thời đều bị hoạch tội, không xứng hợp táng cùng Hán Vũ Đế, quyền thần Hoắc Quang quyết định truy tặng Lý phu nhân làm Hiếu Vũ Hoàng hậu (孝武皇后)[13], mộ táng của bà gọi Anh lăng (英陵), cách 1 dặm phía Tây Bắc so với mộ táng Mậu lăng (茂陵) của Hán Vũ Đế.
Dã sử cùng truyền thuyết
Cuộc đời của Lý phu nhân để lại rất ít trong sử liệu, nhưng những câu chuyện xoay quanh bà, về nhan sắc cũng như sự sủng ái của Hán Vũ Đế đối với bà đặc biệt khá nhiều.
| “ |  初，帝深嬖李夫人，死后常思梦之，或欲见夫人。帝貌憔悴，嫔御不宁。诏李少君，与之语曰；“朕思李夫人，其可得见乎？”少君曰：“可遥见，不可同于帷幄。暗海有潜英之石，其色青，轻如毛羽。寒盛则石温，暑盛则石冷。刻之为人像，神悟不异真人。使此石像往，则夫人至矣。此石人能传译人言语，有声无气，故知神异也。”帝曰：“此石像可得否？”少君曰：“愿得楼船百艘，巨力千人，能浮水登木者，皆使明于道术，赍不死之药。”乃至暗海，经十年而还。昔之去人，或升云不归，或托形假死，获反者四五人。得此石，即命工人依先图刻作夫人形。刻成，置于轻纱幕里，宛若生时。帝大悦，问少君曰：“可得近乎？”少君曰：“譬如中宵忽梦，而昼可得近观乎？此石毒，宜远望，不可逼也。勿轻万乘之尊，惑此精魅之物！”帝乃从其谏。见夫人毕，少君乃使舂此石人为丸，服之，不复思梦。乃筑灵梦台，岁时祀之。 . Sau khi Lý phu nhân qua đời, Hán Vũ Đế ngày đêm mơ thấy bà, khiến tâm tình tiều tụy, tần ngự trong cung lo lắng. Sau, Hán Vũ Đế triệu phương sĩ Lý Thiếu Quân, nói:"Trẫm nhớ Lý phu nhân, có cách nào gặp được bà ấy chăng?". Thiếu Quân nói:"Có thể được, nhưng chỉ có thể nhìn qua tấm mành. Thần tìm được một phiến đá thần ở ám hải, đá có màu xanh, nhưng nhẹ như lông vũ. Khi trời lạnh thì ngọc ấm, khi trời nóng thì ngọc lạnh. Cần khắc hình người, không khác gì người thật. Sau đó để bức tượng ở đấy, phu nhân tắc sẽ đến. Loại đá ấy có thể truyền tải lời nói của người, hữu thanh vô khí". Hán Vũ Đế nói: "Liệu cái này có thể không?". Thiếu Quân tâu:"Thần xin 100 thuyền lầu, 1000 lực sĩ, những người có thể nổi trên mặt nước, tất cả đều giỏi Đạo thuật, bê thuốc trường sinh". Sau, Thiếu Quân đến ám hải, khoảng 10 năm thì quay lại. Những người đi theo, hoặc là chết mất xác, hoặc là giả chết, quay lại cùng chỉ có 4 đến 5 người. Có được phiến đá này, Hán Vũ Đế mệnh công nhân tạc thành hình tượng Lý phu nhân. Sau khi khắc xong, đặt lụa mỏng lên, thực giống như người sống. Hán Vũ Đế phi thường cao hứng, muốn đến gần “Lý phu nhân”, nhưng Lý Thiếu Quân nói:"Loại đá này có độc! Huống chi hồn phách đều không phải là người sống, bởi vậy chỉ có thể xa xem không thể tới gần!" Không cho Hán Vũ Đế mạo hiểm chạm vào, Lý Thiếu Quân liền đem tượng đá này đánh nát thành phấn, làm thành thuốc viên dâng cho Hán Vũ Đế ăn vào. Từ đây Hán Vũ Đế không còn có mơ thấy Lý phu nhân. Sau chuyện ấy, Vũ Đế xây Mộng Linh đài, dùng để hiến tế Lý phu nhân. | ” |
| — 拾遗记·卷五 | ||
| “ | 武帝过李夫人。就取玉簪搔头。自此后宫人搔头皆用玉。玉价倍贵焉。 . Chuyện kể rằng, một lần, Hán Vũ Đế tới cung của Lý phu nhân chơi, đột nhiên cảm thấy da đầu rất ngứa ngáy. Chẳng biết làm thế nào, Hán Vũ Đế bèn tiện tay vớ chiếc trâm bằng ngọc của Lý phu nhân để gãi vào chỗ ngứa. Ngay hôm sau, chuyện Hán Vũ Đế dùng trâm ngọc gãi đầu được truyền khắp kinh thành. Kể từ đó, tại kinh thành nhà Hán, bất kể là cung nữ hay phi tần trong cung hay tiểu thư, mệnh phụ phu nhân nhà quyền thế đều dùng chiếc trâm bằng ngọc để cài lên đầu. Giá ngọc ở Trường An cũng vì thế mà tăng lên gấp cả trăm lần. | ” |
| — 西京杂记·卷二 | ||
| “ | 有梦草，似蒲，色红。昼缩入地，夜则出，亦名怀莫。怀其叶，则知梦之吉凶，立验也。帝思李夫人之容，不可得，朔乃献一枝，帝怀之，夜果梦夫人。因改曰怀梦草。 . Thời Tây Hán, có một thực vật gọi là Mộng thảo, còn gọi Hoài mộng, bộ dáng giống cây xương bồ, sắc đỏ, ban ngày thì ở lỳ trong lòng đất, khi tối mới từ từ bò ra. Truyền rằng, chỉ cần mang một chiếc lá của cỏ này đi vào giấc mộng, thì có thể nằm mộng bói ra điều cát hoặc điều hung, hơn nữa có thể lập tức được ứng nghiệm. Lý phu nhân sau khi chết, Hán Vũ Đế thập phần tưởng niệm, rất muốn tìm lại dáng vẻ năm xưa của bà nhưng hoàn toàn không có khả năng. Đông Phương Sóc vì thế dâng lên một chi “Mộng thảo” đến Hán Vũ Đế. Ngày đó, Hán Vũ Đế quả nhiên mơ thấy Lý phu nhân. Bởi vậy đem loại thảo này cải tên là “Hoài mộng thảo”. | ” |
| — 汉武帝别国洞冥记·卷三 | ||
Trong điện ảnh
| Năm | Phim truyền hình | Diễn viên |
| 2003 | 《Đại Hán thiên tử 2 Hán Vũ hùng phong》 | Hà Giai Di |
| 2014 | 《Đại Hán hiền hậu Vệ Tử Phu》 | Trương Truyền |
Xem Thêm
Tham khảo
- ^ 《史记·卷一百二十五·佞幸列传第六十五》：延年坐法腐，给事狗中。
- ^ 《史记 卷十二 孝武本纪第十二》：「其年，既灭南越，上有嬖臣李延年以好音见。上善之，下公卿议，曰：“民间祠尚有鼓舞之乐，今郊祠而无乐，岂称乎？」
- ^ Chương trình Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt, phát sóng vào 6h45' ngày 8/3/2015, hệ VOV2, Đài tiếng nói Việt Nam Lưu trữ 2015-03-14 tại Wayback Machine. Biên tập viên Thu Hà thực hiện phỏng vấn Tiến sĩ Trần Trọng Dương - công tác tại Viện nghiên cứu Hán Nôm (chú ý: độ trễ của tín hiệu là 10 phút).
- ^ 《汉书·卷九十七上·外戚传第六十七上》：孝武李夫人，本以倡进。初，夫人兄延年性知音，善歌舞，武帝爱之。每为新声变曲，闻者莫不感动。延年侍上起舞，歌曰：“北方有佳人，绝世而独立，一顾倾人城，再顾倾人国。宁不知倾城与倾国，佳人难再得！”上叹息曰：“善！世岂有此人乎？”平阳主因言延年有女弟，上乃召见之，实妙丽善舞。由是得幸，生一男，是为昌邑哀王。
- ^ 《史记 卷一百二十五 佞幸列传第六十五》李延年，中山人也。父母及身兄弟及女，皆故倡也。延年坐法腐，给事狗中。而平阳公主言延年女弟善舞，上见，心说之，及入永巷，而召贵延年。延年善歌，为变新声，而上方兴天地祠，欲造乐诗歌弦之。延年善承意，弦次初诗。其女弟亦幸，有子男。
- ^ 《史记·佞幸列传》: 其女弟亦幸，有子男。延年佩二千石印，号协声律。与上卧起，甚贵幸，埒如韩嫣也。久之，浸与中人乱，出入骄恣。及其女弟李夫人卒後，爱弛，则禽诛延年昆弟也。
- ^ 《史记 卷四十九 外戚世家第十九》李夫人蚤卒，其兄李延年以音幸，号协律。协律者，故倡也。兄弟皆坐奸，族。是时其长兄广利为贰师将军，伐大宛，不及诛，还，而上既夷李氏，后怜其家，乃封为海西侯。
- ^ 《汉书 卷九十七上 外戚传第六十七上》李夫人少而蚤卒，上怜闵焉，图画其形于甘泉宫
- ^ 《汉书·卷九十七上·外戚传第六十七上》：初，李夫人病笃，上自临候之，夫人蒙被谢曰：“妾久寝病，形貌毁坏，不可以见帝。愿以王及兄弟为托。”上曰：“夫人病甚，殆将不起，一见我属托王及兄弟，岂不快哉？”夫人曰：“妇人貌不修饰，不见君父。妾不敢以燕媠见帝。”上曰：“夫人弟一见我，将加赐千金，而予兄弟尊言。”夫人曰：“尊官在帝，不在一见。”上复言欲必见之，夫人遂转乡歔欷而不复言。于是上不说而起。
- ^ 《汉书·卷九十七上·外戚传第六十七上》：夫人姊妹让之曰：“贵人独不可一见上属托兄弟邪？何为恨上如此？”夫人曰：“所以不欲见帝者，乃欲以深托兄弟也。我以容貌之好，得从微贱爱幸于上。夫以色事人者，色衰而爱弛，爱弛则恩绝。上所以挛挛顾念我者，乃以平生容貌也。今见我毁坏，颜色非故，必畏恶吐弃我，意尚肯复追思闵录其兄弟哉！”
- ^ 《汉书 卷九十七上 外戚传第六十七上》及夫人卒，上以后礼葬焉。其后，上以夫人兄李广利为贰师将军，封海西侯，延年为协律都尉。
- ^ 《史记 卷一百二十三 大宛列传第六十三》天子已尝使浞野侯攻楼兰，以七百骑先至，虏其王，以定汉等言为然，而欲侯宠姬李氏，拜李广利为贰师将军......是岁太初元年也。而关东蝗大起，蜚西至敦煌。
- ^ 《汉书·卷九十七上·外戚传第六十七上》：武帝崩，大将军霍光缘上雅意，以李夫人配食，追上尊号曰孝武皇后。
