Abraham
| Abraham | |||||
|---|---|---|---|---|---|
  Irudi gehiago | |||||
| |||||
| Bizitza | |||||
| Jaiotza | K.a. 1813 | ||||
| Herrialdea | baliorik ez | ||||
| Bizilekua | Kanaan Mesopotamia | ||||
| Talde etnikoa | Hebrearra | ||||
| Heriotza | K.a. 1638 (174/175 urte) | ||||
| Hobiratze lekua | Patriarken haitzuloa | ||||
| Heriotza modua | berezko heriotza | ||||
| Familia | |||||
| Aita | Terah | ||||
| Ama | Amasla | ||||
| Ezkontidea(k) | Sara Agar Ketura | ||||
| Seme-alabak | ikusi
| ||||
| Anai-arrebak | ikusi
| ||||
| Familia | ikusi
| ||||
| Hezkuntza | |||||
| Hizkuntzak | Canaanite (en)  | ||||
| Jarduerak | |||||
| Jarduerak | artzaina, erlijio sortzailea eta profeta | ||||
| Lantokia(k) | Palestina | ||||
| Santutegia | |||||
| Urriaren 9 | |||||
| Sinesmenak eta ideologia | |||||
| Erlijioa | baliorik ez | ||||
Abraham[1][oh 1] (hasieran Abram[oh 2]) erlijio abrahamdarren patriarka hebrearra izan zen, judaismoaren, kristautasunaren eta islamaren patriarka komuna[2]. Judaismoan, juduen eta Jainkoaren arteko harreman bereziaren sortzailea da; kristautasunean, sinestun guztien aita espirituala da, juduak izan ala ez[3][4]; eta islamean, profeta islamiarren katearen katebegi bat da, Adamekin hasi eta Mahoman amaitzen dena[5].
Abrahamen bizitzaren historia, Hasiera Liburuan kontatzen den bezala, etorkizunaren eta lurraren inguruan ardazten da. Esaten da Jainkoak deitu zuela Terah aitaren etxea utzi eta Kanaango lurraldean kokatzeko, Jainkoak Abrahami eta haren ondorengoei hitz emandako lurra. Ondoren, Isaakek, Abrahamen semeak, Sara emaztearen semeak, oinordetzan jaso zuen lur hori; Ismael anaiordeari, berriz, nazio handi baten sortzailea izango dela hitz eman zion. Abrahamek hilobi bat (Patriarken haitzuloa) erosi zuen Hebronen, Sararen hilobia izan zedin; hala, lurraren gaineko eskubidea ezarriz; eta, bigarren belaunaldian, Isaak oinordekoa bere familiako emakume batekin ezkondu zen, kanaandarrak jaraunspenetatik kanpo utzita. Gero, Abraham Keturarekin ezkondu zen eta beste sei seme-alaba izan zituen; baina, Sararekin batera lurperatu zutenean, Isaakek jaso zituen "Abrahamen ondasun guztiak", eta gainerako seme-alabek "opariak" besterik ez zituzten jaso[6].
Ikerlari gehienek uste dute patriarken aroa, Irteerarekin eta epaile biblikoen garaiarekin batera, literatura-eraikuntza berantiarra dela, ez duela inongo garai historiko jakinekin erlaziorik[7], eta, ikerketa arkeologiko sakonen mende baten ondoren, ez da aurkitu Abraham historiko baten existentziaren frogarik[8]. Oro har, ondorioztatzen da Torah, Hasiera barne hartzen duen liburu-sorta, Persiar garai goiztiarrean osatu zela, K.a. 500. urte inguruan, bi talderen arteko tentsioen ondorioz. Alde batetik, Yehuden Babiloniako gatibualdia geratu ziren lur-jabe juduak Abraham aitaren bidez lurrerako eskubidea aldarrikatzen zutenak; bestetik, deserritik itzuli zirenak, euren eskubidea Moisesen eta Israeldarren Irteeraren inguruan sortutako aldarrikapena[9].
Abrahamen kontakizun biblikoa
Narratibaren egitura
Abrahamen zikloa ez dago egituratuta gatazka batean eta haren ebazpenean edo problema batean eta haren ebazpenean oinarritutako sare bateratu batek[10]. Sarritan, atalak elkarren loturarik gabekoak dira, eta sekuentzia ez da beti logikoa, baina Abraham bera izaten da aktorea edo lekukoa, eta etorkizunaren eta lurraren gaiak bateratzen ditu[11]. Gai horiek "programa narratiboak" osatzen dituzte, adibidez Sararen antzutasunari buruzko Has 11:27-31 edo Abrami YHWHk agintzen dionean (Has 12:1-3) jaiotzako lurra uzteko eta erakutsiko dion lurrean ezartzeko[11].
Jatorria eta Jainkoaren deia
Tareh, Noeren ondorengotzako bederatzigarrena, Abram, Nahor eta Haranen aita izan zen[12]. Haran Loten aita zen, Abramen iloba; familia osoa Ur hirian bizi zen. Haran Urren hil zen. Abramm Sararekin (Sarai) ezkondu zen, antzua zena. Terah, Abram, Sarai eta Lot Kanaanerantz abiatu ziren, baina Harran izeneko leku batean ezarri ziren. Terah bertan hil zen, 205 urte zituela (Has 11:27-32). Jainkoak Abrami esan zion bere herrialdea eta ahaideak utzi eta erakutsiko zion lurralde batera alde egiteko, eta agindu zion nazio handi bat egingo zuela, eta bera bedeinkatzen zutenak bedeinkatuko zituela (Has 12:1-3). Abramek 75 urte zituen Sarai emaztearekin, Lot ilobarekin eta eskuratutako ondasun eta esklaboekin irten zenean, eta Sikemera joan zen, Kanaanen (Has 12:4-6). Gero, Betelen ekialdean kanpatu eta Betel eta Airen artean zegoen aldarea eraiki zuen.
Sarai eta faraoiak
Kanaanen gosete handia izan zen, beraz Abram eta bere familia Egiptora joan ziren. Bidean, Abramek eskatu zion Sarai esateko bere ahizpa zela, horrela egiptoarrek hil ez zezaten (Has 12:10-13). Egipton sartu zirenean, Faraoiaren ofizialek Sarairen edertasuna goraipatu zuten, eta faraoiaren jauregira eraman zuten, Abrami opariak emanez trukean. Jainkoak faraoia zigortu zuen plagekin, faraoia zer gertatzen ari ote zen galdetzera eraman zuena (Has 12:14-17). Sarai ezkondutako emakumea zela aurkitu zuenean, Abrami eta Sarairi herrialdetik ihes egitea eskatu zien (Has 12:18-20).
Abram eta Loten bereizketa
Negeven tarte batean izan ziren Egiptotik ihes egin eta gero, baina laster itzuli ziren Betel eta Ai arteko eremura. Abramen eta Loten abereek zelai handiak okupatzen zituzten, baina hau arazo bat zen euren abeltzainentzat, bien abereak bereizi behar zituztelako. Abeltzainen arteko gatazken ondorioz, Abramek Loti esan zion eremu ezberdinetan finkatu behar zirela. Lot Jordan ibaiaren haranera joan zen, ekialdera, eta Sodoma inguruko lautadan ezarri zen. Abram hegoaldera joan zen, Hebronera, eta berta Mambreko lautadan ezarri zen, tenplu berri bat eraikiz (Has 13:18).
Kedorlaomer
Sodoma eta Gomorra Elamen aurka matxinatu zirenean, Abramen iloba Lot preso hartu zuten elamdarrek bere etxeko guztiekin batera (Has 14:1–9). Elamdar armada gerrako sariak jasotzera joan zen, Sodomako erregearen armada garaitu ostean (Has 14:8–12). Lot eta bere familia, garai horretan, Sodomako Erresumaren periferian bizi ziren, eta horregatik helburu erraza ziren (Has 13:12).
Pertsona batek lortu zuen atxilotua ez izatea eta Abrami kontatu zion zer gertatu zen. Abramek, albisteak jaso ostean, 318 zerbitzari bildu zituen eta iparralderantz egin zuten, elamdar armadaren bila. Armada murriztua zen jada, Siddimgo guduaren ondorioz. Eurekin aurkitu zirenean, Abramek plan bat egin zuen borrokarako, unitateak bereiziz eta gauean eraso eginez. Bahituak askatzeko gai izan ziren, eta gainera Kedorlaomer erregea hil zuten Hohabn, Damaskoren iparraldean. Lot askatu zuten, bere etxekoekin eta ondasunekin batera, eta Sodomatik elamdarrek hartutako ondasun guztiak ere berreskuratu zituzten (Has 14:13–16).
Abramen itzuleraren ondoren, Sodomako erregea berarekin bildu zen Shavehko bailaran. Melkizedek, Salemko (Jerusalem) erregea, El Elioneko apaiza zena, ogia eta ardoa eraman zituen Abram eta Jainkoa goratzeko. Abramek Melkizedeki zuen guztiaren hamarren bat eman zion. Sodomako erregeak Abrami eskaini zion ondasun guztiak beretzat izatea herritarrak itzultzen bazituen. Abramek, hala ere, ez zuen akordiorik egon Sodomeko erregearekin, eta zegokion harrapakinaren parte bat baino ez zion eman (Has 14:17–24).
Jainkoarekin egindako ituna
Abrami Jainkoa agertu zitzaion, eta bere ahotsak esan zion berari eta izarrak bezain ugariak izango ziren bere oinordekoei ematen ziela Agindutako Lurra. Jainkoak esan zion bere herria preso egongo zela Egipton, baina itzuliko zirela. Has 15:18-21 jarraituz, hala esan zion:
| « | Egun hartan, Jaunak agintzari hau egin zion Abrami: «Lurralde hau zure ondorengoei ematen diet, Egiptoko ibaitik hasi eta Eufrates ibai handiraino: orain kendarrak, keniztarrak, kadmondarrak, hititak, periztarrak, refatarrak, amortarrak, kanaandarrak, girgaxtarrak eta jebustarrak bizi direneko lurraldea, alegia». | » |
Hagar
Abram eta Saraik ez zuten ulertzen nola zen posible bera izatea nazioen arbasoa, Sarai antzua izanda. Saraik bere egiptoar esklaboa zen Hagar eskaini zion Abrami, seme bat eman ziezaion (Has 16:1–2). Hagar haurdun geratu eta gero, Sarairekin gaizki portatzen hasi zen, eta Saraik ere berdina egin zuen Hagarrekin, azken honek ihes egin arte. Aingeru batek Hagarrekin hitz egin zuen eta esan zion bere itzultzeko eta bere semeari Ismael izena jartzeko. Hala egin zuen, eta Abramek 86 urte zituela bere lehenengo semea jaio zen (Has 16:4–16).
Sara
Hamahiru urte beranduago, Abram 99 urte zela, Jainkoak esan zion izena aldatuko ziola: "Abraham", edo "nazio askoren aita" (Has 17:5). Jainkoak, orduan, Abrahami esan zion berarekin egindako itunaren zati gisa, bere jarraitzaile guztiek erdainkuntza egin beharko zutela (Has 17:10–14). Aldi berean, Sarairen izena aldatu zuen, "Sara", eta esan zion "seme bat emango ziola" (Has 17:15–16). Abrahamek barre egin zuen, eta esan zuen ea nola izango zen posible seme bat izatea bera ia 100 urte bazituen eta Sarak 90 (Has 17:17).
Abrahamek Jainkoaren aginduak jarraitu zituen eta bere etxeko gizon guztien erdainkuntza egin zuen, Ismael barne (Has 17:22–27).
Hiru bisitariak
Handik gutxira, eguneko beroan, Abraham dendaren sarreran eserita zegoen, bere ahuntzadarraren ondoan[oh 3]. Hiru gizon ikusi zituen Jainkoaren aurrean. Korrika egin eta lurrera makurtu zen, ongietorria emateko. Oinak garbitzeko eta ogi-mokadu bat eramateko eskaini zien Abrahamek. Abraham presaka joan zen Sararen dendara, kalitate goreneko irinarekin egindako opilak eskatzera, eta, gero, kalitate goreneko txekorra prestatzeko agindu zion morroi bati. Dena prest egon zenean, mamia, esnea eta txekorra jarri zituen haien aurrean, zuhaitz baten azpian, jaten zuten bitartean (Has 18:1–8).
Bisitari batek Abrahami esan zion hurrengo urtean Sarak seme bat izango zuela. Dendaren sarreran, esaten zena entzun zuen Sarak, eta bere adinean haur bat izatearen ideiarekin barrura sartu zen. Bisitariak galdetu zion Abrahami zergatik ote zen Sara bere adinean seme bat izateaz barre egiten, ezer ez baita zailegia Jainkoarentzat. Izututa, Sarak ez zuen barre egin (Has 18:15).
Sodoma eta Gomorra
Sakontzeko, irakurri: «Sodoma eta Gomorra»
Bazkaldu ondoren, Abraham eta hiru bisitariak jaiki egin ziren eta Sodoma eta Gomorraren patuari buruz eztabaidatu zuten, hirietan bekatua nagusi zela uste baitzuten. Abrahamen iloba, Lot, Sodoman bizi zenez, Jainkoak hiriak epaitzeko planak zituela esan zien. Orduan, beste bi bisitariak Sodomara abiatu ziren. Orduan, Abrahamek Jainkoarengana jo zuen eta erregutu zion: "hirian gutxienez hamar gizon zuzen aurkituko balitu, ez ote zion Jainkoa barkatuko hiriari?". Hamar zuzen baleude, Jainkoak ez zuela hiria suntsituko zin egin zion (Has 18:17–33).
Bi bisitariak Sodomara iritsi zirenean, hiriko plazan ostatu hartzea pentsatu zuten. Lot haiekin elkartu zen eta euren etxera gonbidatu zituen. Gizonezko talde bat Loten etxearen aurrean bildu zen eta eskatu zuten bi bisitari horiek "ezagutzea" (hau da, eurekin sexua izatea) (Has 19:1–9). Lotek ez zuen hori onartu, eta bere alabak eskaini zizkien gizonezkoei, birjinak zirenak. Jendetzak Loten atea eraitsi zuen bisitariak bortxatzeko asmoz. Jainkoak, honela, hirian hamar pertsona zuzenik ez zegoela ikusi zuen eta bi hiriak zigortu zituen (Has 19:12–13).
Historikotasuna eta narrazioaren jatorria
Tradizio erlijiosoetan
Abrahamek errespetu handia du munduko hiru erlijio nagusietan: judaismoan, kristautasunean eta islamean. Judaismoan, aliantzaren aita sortzailea da, juduen eta Jainkoaren arteko harreman berezia, juduak Jainkoarengandik aukeratutako herria direla sinesmenaren sortzailea. Kristautasunean, Paulo apostoluak erakutsi zuen Abrahamen Jainkoarenganako fedeak —Moisesen legeak baino lehenagokoak— sinestun, judu zein jentil, guztien eredu bihurtzen zuela; eta islamean, profeta-katearen katebegi bat dela, Adamekin hasi eta Mahoman amaitzen dena[5].
Artean
Genealogia
 Zuhaitz genealogikoa |
|---|
Oharrak
- ↑ אַבְרָהָם, ʾAvraham edo ʾAḇrāhām; antzinako grezieraz: Ἀβραάμ, Abraám; arabieraz: إبراهيم
- ↑ אַבְרָם, ʾAvram edo ʾAḇrām
- ↑ Euskarazko itzulpenean artadi erabiltzen da
Erreferentziak
- ↑ Euskaltzaindia. 177. araua: Antzinateko pertsona-izenak eta izen mitologikoak (III). Bibliako pertsona-izenak. .
- ↑ McCarter 2000, 8 orr. .
- ↑ Jeffrey 1992, 10 orr. .
- ↑ Wright 2010, 72 orr. .
- ↑ a b Levenson 2012, 8 orr. .
- ↑ Ska 2009, 26–31 orr. .
- ↑ McNutt 1999, 41–42 orr. .
- ↑ Dever 2001, 98 orr. .
- ↑ Ska 2006, 227–228, 260 orr. .
- ↑ Ska 2009, 28 orr. .
- ↑ a b Ska 2009, 28–29 orr. .
- ↑ Freedman, David Noel, ed. (2004). Eerdmans dictionary of the Bible. Eerdmans ISBN 978-0-8028-2400-4. (Noiz kontsultatua: 2023-11-21).
Bibliografia
- Andrews, Stephen J.. (1990). «Abraham» Mercer Dictionary of the Bible. Mercer University Press ISBN 978-0-86554-373-7..
- Barr, James. (2013). Bible and Interpretation: The Collected Essays of James Barr. Oxford University Press ISBN 978-0199692897..
- Barr, James. (1993). «Chronology» The Oxford Companion to the Bible. Oxford University Press ISBN 978-0199743919..
- Carr, David M.; Conway, Colleen M.. (2010). «Introduction to the Pentateuch» An Introduction to the Bible: Sacred Texts and Imperial Contexts. John Wiley & Sons ISBN 978-1405167383..
- Coogan, Michael. (2008). The Old Testament: A Very Short Introduction. Oxford University Press ISBN 978-0-19-530505-0..
- Davies, Philip R.. (2008). Memories of Ancient Israel: An Introduction to Biblical History – Ancient and Modern. Westminster John Knox Press ISBN 978-0664232887..
- Dever, William G.. (2001). What Did the Biblical Writers Know, and when Did They Know It?: What Archaeology Can Tell Us about the Reality of Ancient Israel. Wm. B. Eerdmans Publishing ISBN 978-0-8028-2126-3..
- Enns, Peter. (2012). The Evolution of Adam. Baker Books ISBN 978-1-58743-315-3..
- Exum, Jo Cheryl. (2007). Retellings: The Bible in Literature, Music, Art and Film. Brill Publishers ISBN 978-90-04-16572-4..
- Ginzberg, Louis. (1909). The Legends of the Jews. Jewish Publication Society.
- Finkelstein, Israel; Silberman, Neil Asher. (2002). The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Sacred Texts. Simon & Schuster ISBN 978-0-7432-2338-6..
- Hatcher, W.S.; Martin, J.D.. (1998). The Bahá'í Faith: The Emerging Global Religion. Bahá'í Publishing Trust.
- Hendel, Ronald. (2005). Remembering Abraham: Culture, Memory, and History in the Hebrew Bible. Oxford University Press ISBN 978-0-19-803959-4..
- Hill, Andrew E.; Walton, John H.. (2010). A Survey of the Old Testament. Zondervan ISBN 978-0-310-59066-8..
- Holweck, Frederick George. (1924). A Biographical Dictionary of the Saints. B. Herder Book Co.
- Hubbard, David Allan; La Sor, William Sanford; Bush, Frederic William. (1996). Old Testament Survey: The Message, Form, and Background of the Old Testament. Wm. B. Eerdmans Publishing ISBN 978-0-8028-3788-2..
- Hughes, Jeremy. (1990). Secrets of the Times. Continuum ISBN 978-0567629302..
- The Book of Jasher. Noah and Gould.
- Jeffrey, David Lyle. (1992). A Dictionary of Biblical Tradition in English Literature. Wm. B. Eerdmans ISBN 978-0-8028-3634-2..
- Kierkegaard, Søren. (1980). The Concept of Anxiety: A Simple Psychologically Orienting Deliberation on the Dogmatic Issue of Hereditary Sin. Princeton University Press ISBN 978-0-691-02011-2..
- Levenson, Jon Douglas. (2012). Inheriting Abraham: The Legacy of the Patriarch in Judaism, Christianity, and Islam. Princeton University Press ISBN 978-0691155692..
- Lings, Martin. (2004). Mecca: From Before Genesis Until Now. Archetype ISBN 978-1-901383-07-2..
- Ma'ani, Baharieh Rouhani. (2008). Leaves of the Twin Divine Trees. George Ronald ISBN 978-0-85398-533-4..
- May, Dann J.. The Bahá'í Principle of Religious Unity and the Challenge of Radical Pluralism. University of North Texas, Denton, Texas.
- Maulana, Mohammad. (2006). Encyclopaedia of Quranic Studies (Set of 26 Vols.). Anmol Publications ISBN 978-81-261-2771-9..
- McCarter, P. Kyle. (2000). «Abraham» Eerdmans Dictionary of the Bible. Amsterdam University Press ISBN 978-90-5356-503-2..
- McNutt, Paula M.. (1999). Reconstructing the Society of Ancient Israel. Westminster John Knox Press ISBN 978-0-664-22265-9..
- Mendes-Flohr. (2005). Thomas Riggs ed. Worldmark Encyclopedia of Religious Practices. 1 Farmington Hills, Mi: Thomson Gale ISBN 978-0787666118..
- Mills, Watson E.. (1998). Mercer Commentary on the Bible, Volume 1; Volume 8. Mercer University Press ISBN 978-0-86554-506-9..
- Moore, Megan Bishop; Kelle, Brad E.. (2011). Biblical History and Israel's Past. Eerdmans ISBN 978-0-8028-6260-0..
- Peters, Francis Edward. (2003). Islam, a Guide for Jews and Christians. Princeton University Press ISBN 978-1400825486..
- Peters, Francis Edward. (2010). The Children of Abraham: Judaism, Christianity, Islam. Princeton University Press ISBN 978-1-4008-2129-7..
- Pitard, Wayne T.. (2001). «Before Israel» The Oxford History of the Biblical World. Oxford University Press ISBN 978-0-19-513937-2..
- Rendsberg, Gary A.. (2006). The Book of Genesis Course Guidebook. The Teaching Company.
- Rutgers, Leonard Victor. (1993). The Iconography of the Sarcophagus of Junius Bassus (review). 1 doi:10.1353/earl.0.0155. ISSN 1086-3184..
- Shea, William H.. (2000). «Chronology of the Old Testament» Eerdmans Dictionary of the Bible. Eerdmans ISBN 978-9053565032..
- Ska, Jean Louis. (2006). Introduction to Reading the Pentateuch. Eisenbrauns ISBN 978-1-57506-122-1..
- Ska, Jean Louis. (2009). The Exegesis of the Pentateuch: Exegetical Studies and Basic Questions. Mohr Siebeck ISBN 978-3-16-149905-0..
- Smith, Carol. (2000). The Ultimate Guide to the Bible. Barbour ISBN 978-1-57748-824-8..
- Swayd, Samy S.. (2009). The a to Z of the Druzes. Rowman & Littlefield ISBN 978-0810868366..
- Taherzadeh, Adib. (1984). «The Death of the Purest Branch» The Revelation of Bahá'u'lláh, Volume 3: 'Akka, The Early Years 1868–77. Oxford, UK: George Ronald ISBN 978-0-85398-144-2..
- Thompson, Thomas L.. (2002). The Historicity of the Patriarchal Narratives: The Quest for the Historical Abraham. Trinity Press International ISBN 978-1-56338-389-2..
- Waters, Guy P.; Reid, J. Nicholas; Muether, John R.. (2020). Covenant Theology: Biblical, Theological, and Historical Perspectives. Crossway ISBN 978-1-4335-6006-4..
- Wilson, Marvin R.. (1989). Our Father Abraham: Jewish Roots of the Christian Faith. Wm. B. Eerdmans Publishing ISBN 978-0-8028-0423-5..
- Wright, Christopher J. H.. (2010). The Mission of God's People: A Biblical Theology of the Church's Mission. Zondervan ISBN 978-0-310-32303-7..
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q9181
Multimedia: Abraham (Biblical figure) / Q9181
