Kenya

Kenyako Errepublika
Jamhuri ya Kenya (sw) Republic of Kenya (en)
Ereserkia: Ee Mungu Nguvu Yetu
Goiburua: Harambee ("Batera lanean")
flag of Kenya (en)
Kokapena munduan   Mapa politikoa
Geografia
Hiriburua	Nairobi 1°17′11″S 36°49′2″E
Azalera	581.309 km²
Punturik altuena	Kenya
Punturik sakonena	Indiako ozeanoa (0 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Etiopia, Somalia, Tanzania, Uganda, Hego Sudan, Sudan, Arabiar Liga eta Victoria
Administrazioa
Kenyako presidentea	William Ruto
Kenyako presidentea	William Ruto
Legebiltzarra	Parliament of Kenya (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak Afrikar Batasuna Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Commonwealth Garapeneko Afrikako Bankua Group on Earth Observations (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur (en)
Demografia
Biztanleria	48.468.138 (2017) 0 (2017)
Dentsitatea	83,38 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi kikuyu etnia, Luhya (en) , Luo peoples (en) , Kalenjin, Kamba people (en) , Kisii people (en) , Meru people (en) eta African people (en)
Hizkuntza ofizialak	ikusi swahili ingeles
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, Swahili (en) , Kalenjin (en) , Taita (en) , rendille hizkuntza, Marachi (en) , Naandi (en) , Kamba (en) , Waata (en) , Borana (en) , Orma (en) , Terik (en) , Dholuo (en) , Samia (en) , Tugen (en) , Nyole (en) , Pokomo (en) , Sabaot (en) , Singa (en) , Ilwana (en) , Kenyan Sign Language (en) , Khayo (en) , Chonyi (en) , Luidakho-Luisukha-Lutirichi (en) , Kuria (en) , Digo (en) , Taveta (en) , Dahalo, Logooli (en) , Boni hizkuntza, Samburu (en) , Embu (en) , El Molo hizkuntza, Daasanach hizkuntza, Markweta (en) , Keiyo (en) , Maasai (en) , Luhya (en) , Pökoot (en) , Omotik (en) , Turkana (en) , Meru (en) , Kipsigis (en) , Ogiek (en) , somaliera, Bukusu (en) , Teso (en) , kikuyuera, Gusii (en) , Yaaku hizkuntza, Giryama (en) , Chuka (en) , Sagalla (en) , Tharaka (en) , Mwimbi-Muthambi (en) , East Nyala (en) , Olumarama (en) , Olutsotso (en) , wanga (en) , Olushisa (en) , Lutachoni (en) , Lukabaras (en) eta Kiduruma (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	4,334 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	1.999.614 (2009)
Bizi-itxaropena	67,032 (2016)
Giniren koefizientea	40,8 (2015)
Giza garapen indizea	0,575 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	74.938.190.654,856 $ (2017) 4.062.901.049,4754 (2016)
BPG per capita	1.594 $ (2017) 132 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	163.632.006.194 nazioarteko dolar (2017) 10.515.080.452 (2016)
BPG per capita EAPn	3.292,404 nazioarteko dolar (2017) 132,85 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	6 % (2016)
Erreserbak	7.353.448.764 $ (2017) −247.104.312 (2016)
Inflazioa	6,3 % (2016) −1,7 (2015)
Historia
Sorrera data: 1963
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+254
ISO 3166-1 alpha-2	KE
ISO 3166-1 alpha-3	KEN
Ordu eremua	ikusi UTC+03:00 : Africa/Nairobi (en)
Elektrizitatea	240 V. 50 Hz.BS 1363 (en)
Internet domeinua	.ke
president.go.ke

Kenya^[1] (ˈkɛɲa), ofizialki Kenyako Errepublika (swahiliz: Jamhuri Ya Kenya; ingelesez: Republic of Kenya) Ekialdeko Afrikako estatu burujabea da. Iparraldean Etiopia du, Somalia ekialdean, Indiako ozeanoa hego-ekialdean, Tanzania hegoaldean, Uganda mendebaldean, eta Hego Sudan ipar-mendebaldean. Hego-mendebaldean Victoria aintzira du, Uganda eta Tanzaniarekin partekaturik. 580.367 kilometro koadroko eremua hartzen du,^[2] eta 49,3 milioi biztanle zituen 2019an.^[3] Hiriburua Nairobi da.

Geografia

Kenia Ekialdeko Afrikan dago, 5°N eta 5°S latitudeen artean, eta ekialdeko longitudeko 34° eta 42° artean. Iparraldean Etiopiarekin du muga, ekialdean Somaliarekin, hego-ekialdean Indiako ozeanoarekin, hegoaldean Tanzaniarekin, mendebaldean Ugandarekin, eta ipar-mendebaldean Hego Sudanekin.

Munduko estatu luze-zabalenetan 48.a da, Frantziaren tamainakoa gutxi gorabehera (580.367 kilometro koadro), eta Indiako ozeanoaren ertzeko eremu lauetatik (536 kilometroko kostaldea dauka) barnealdeko mendiguneetara hedatzen da. Rift Haran Handiak erdialdeko mendigunea erdibitzen du. Inguru horretan daude Afrikako hiru mendirik garaienak: Kenya (5.199 metro, Kenyan), Elgon (4.321 metro, Ugandan) eta Kilimanjaro (5.895 metro, Tanzanian). Mendebaldean Kakamega oihana dago, ekialdeko Afrikako oihan tropikalaren erlikia. Hala ere, Mau oihana zabalagoa da. Mendebaldean, Uganda eta Tanzaniarekin mugan, Victoria aintzira dago, Nilo ibaiaren iturburuetako bat.

Klima tropikala du kostaldean (beroa eta hezea) eta lehorra barnealdean.

Historia

Kolonizazio aurreko garaia

Turkana aintziraren aldamenetan aurkitutako aztarnek gizakia orain dela 2.600.000 urte horietan bizi izan zela frogatzen dute. Lurralde horri buruzko dokumentu zaharrenetan agertzen denez, Kenya kostaldeko hiri asko arabiarrek sortu zituzten. X. mende inguruan, bantuek hartu zuten bizilekua barrualdean; haien artean kikuyu herria nabarmendu zen. Kostaledeko arabiarrek merkataritza harremanak sortu zituzten inguruetako bantu taldeekin. Bi kultura horien arteko topaketan sortu zen swahili kultura, batasuneko bi elementuak agertuz: swahili hizkuntza et Islam erlijioa.

Erdi Aroan, kikuyu nekazariak, bantu taldekoak, lurraldeko gizatalde indartsu eta hedatuena bihurtu ziren. Hala ere, haien agintea kolokan jarri zen masai abeltzain talde nilotikoa XVI. mendean Kenya inbaditu zuenean; masai herria iparraldean kokatu zen, Somalia ondoan. 1505ean, portugaldarrek Mombasa konkistatu zuten, baina geroago Zanzibarko sultanak mendean hartu zuen itsasertza berriro; esklabo, urre, eta boli salerosketan jardun zuen, harik eta XIX. mendearen bukaeran, piraten nagusigoari amaiera eman behar zitzaiolako aitzakiaz, britainiarrek lurralde osoa hartu zuten arte.

Garai koloniala

1848an heldu ziren lehenbiziko alemaniar misiolariak; Rabain hartu zuten bizitokia, Mombasatik gertu. 1885. urtean, Berlingo Konferentzian, europar nazioen aginpidearen mugak ezartzeko egin zen bileran, Erresuma Batuaren esku utzi zen lurraldea, eta Ekialdeko Afrikako Britainiar Konpainiari eman zitzaion hango merkataritzaren monopolioa. Zuri iritsi berriek bertako populazioak aldarazi zituzten barnealdeko eremu emankorretatik, plantazio nekazaritzan ezartzeko. Kikuyuak bertan hasi ziren lanean, lurralde osoan barreiatutako nekazari guneetan. Masaiak, aldiz, bakartuagoak geratu ziren, haien ohiturei gaur arte eutsiz.

1902an, Britainiar Konpainiak burdinbide bat eraiki zuen Mombasako portuaren eta Victoria aintzirako lur emankorren artean; era horretara britainiarrei lurraldean sartzeko bidea erraztu zitzaien. 1920an, Britainia Handiak protektoratua kolonia bihurtu eta Kenya Britainiarra deitu zuen. 1952an, beltzen eta zurien arteko desberdintasun ekonomikoak eta sozialak zirela-eta, Mau-Mau ezkutuko elkartea matxinatu zen, kikuyu etniako Jomo Kenyatta buruzagi zela; gerrak 1960 arte iraun zuen. Britainiarrek gogor zapaldu zituzten matxinatuak eta Kenyatta atxilotu zuten, baina lurraldearen autonomia onartu behar izan zuten 1961ean. 1963. urteko abenduaren 12an Britainia Handiak Kenyaren independentzia onartu zuen. Ondorengo urteetan, estatuak harreman onak eduki zituen Erresuma Batuarekin, eta britainiar sistema administratiboaren antzekoa ezarri zuen.

Kenya independentea

Jomo Kenyatta izan zen lehenbiziko lehendakaria, eta 1978an, hura hil zenean, Daniel Arap Moik hartu zuen lehendakari kargua. Kenyatta hil ondoren kikuyu eta luo etnien artean gerra zibila piztuko zen beldurra zabaldu zen, baina ez zen halakorik gertatu; dena dela, Kenyako historiaren ezaugarri nagusietakoa etnien arteko liskar amaigabea da. Arap Moik bere aurretik agintari izandakoaren politika eta ekonomia moderatua bideratu zuen hasieran, baina 1982an alderdi bakarreko estatu bihurtu zuen Kenya eta neurri zorrotzak hartu zituen, gobernu autoritario eta antidemokratikoa ezarriz.

Kontrako mugimendu eta kritika asko jaso zituen, lurren kudeaketaren inguruko ustelkeria salaketak batez ere, eta 1991. urtearen amaieran atzerriko laguntza ukatu zioten nazioarteko finantza erakunde nagusiek eta mendebaldeko herrialdeek, Moi lehendakaria berrikuntza politiko eta ekonomikoak egitera behartzearren. Hala, alderdi politikoak onartu ziren eta hauteskundeak egin ziren 1992an. Alderdi anitzeko lehenengo hauteskunde haietan Moi eta haren alderdia, KANU (Kenyako Afrikar Batasun Nazionala), izan ziren garaile, gehiengoz, oposizioaren baitan zatiketa handiak zeudelako. Baina hauteskunde haiek etnien arteko gatazka odoltsuak piztu zituzten, batez ere oposizioko kikuyuen kontra. Milaka pertsonak ihes egin behar izan zuten beren herrietatik eta ehunka hildako izan ziren.

Gobernuak ustelkeriaren kontrako neurri gogorrak hartu zituen, nazioarteko presioaren eraginez, baina inflazio izugarria, langabezia areagotzea eta zerbitzu publikoen murrizketa ekarri zuten neurri horiek. Gorabeherak gorabehera, 1998ko hauteskundeetan ere Arap Moi izan zen garaile, eta legebiltzarrerakoetan haren alderdiak irabazi zuen. Urte haietan, giza eskubideen kontrako eraso ugari salatu ziren: demokraziaren aldeko ikasle mugimenduari eraso zitzaion; 1997ko abuztuan 450 pertsonatik gora atxilotu zituzten. 1998ko udaberrian, garbiketa etnikoko ekintzen barruan, ehun nekazari kikuyu hil zituzten Rift Haranean.^[4] Urte bereko abuztuaren 7an, 224 pertsona hil ziren, Nairobiko estatubatuar enbaxadaren aurka Al Kaidak egin zuen atentatuan.^[5][6]. 2002an, konstituzioak ezarritako agintaldi muga zela eta, Moi ezin izan zen hauteskundeetan aurkeztu, eta bere ondorengo Uhuru Kenyattari eman zion babesa. National Rainbow Coalitionek, oposizioko alderdi asko biltzen zituen koalizioak, irabazi zituen 2002ko hauteskunde demokratikoak eta Mwai Kibaki izendatu zuten presidente.

Kibakiren agintaldian, ustelkeriako eskandalu handiak izan ziren, eta baita enfrentamendu gogorrak ere, presidenteak bultzatutako konstituzio berriaren proiektuaren aurkakotasunez, botere handia ematen baitzion hark presidenteari. 2005eko azaroan egindako erreferendumean, atzera bota zen proiektu hori. 2007ko abenduko hauteskundeetan, Mwai Kibaki lehendakaria eta oposizioko alderdi nagusiaren hautagaia Raila Odinga ziren lehiakide nagusiak. Odingak irabazi behar zuela zirudienean, Kibaki nagusitu zen boto zenbaketan. Oposizioak iruzurra salatu zuen, eta europar begiraleek hala ziurtatu zuten; manifestazio handiak egin ziren eta Odingak herriaren lehendakari izendatu zuen bere burua eta botoak berriz zenbatzea eta Kibakik gobernua uztea eskatu zuen. 2008ko otsailean amaitu zen krisialdi hori, gobernuak eta oposizioak agintea erdibanatzeko akordioa lortu zutenean.^[7]

2010eko abuztuan, kenyarrek baiezkoa eman zioten konstituzio berriari erreferendumean.^[8] 2011ko urrian, AEBek bultzatuta, Kenyako tropak Somalian sartu ziren Al-Shabab talde islamistaren aurka egiteko.^[9] Uhuru Kenyattak irabazi zituen 2013ko presidentetzarako hauteskundeak, botoen %50,03ko babesarekin; Raila Odinga aurkariak "irregulartasunak" salatu zituen.^[10] Kenyako armadak Somalian egiten zituen operazioen erantzun gisa, Nairobiko Westgate merkataritza gunearen aurkako erasoa egin zuen Al-Shababek 2013ko irailean; 72 lagun hil ziren.^[11] 2014an, berriz, kenyar kristauen kontrako erasoak egin zituzten Al-Shababeko kideek Mandera eskualdean: autobus bateko 28 bidaiari hil zituzten azaroan,^[12] eta harrobi bateko 36 langile abenduan.^[13] 2015eko apirilaren 2an, 147 pertsona hil ziren Al-Shababek Garissako unibertsitatearen aurka egindako erasoan.^[14]

Uhuru Kenyattak irabazi zituen 2017ko abuztuko presidentetzarako hauteskundeak, baina Auzitegi Gorenak emaitzak baliogabetu zituen, irregulartasunak izan zirelako.^[15] Urriaren 26an errepikatu ziren, eta orduan ere Kenyatta nagusitu zen; oposizioko NASA alderdiak, ordea, boikota egin zien bozei, abstentziora deituta, eta parte hartzea ez zen %40ra iritsi.^[16]

Gobernua eta administrazioa

Politika

Kenyako Errepublika estatu burujabea eta Commonwealth erakundeko kidea da 1963az geroztik, eta errepublika 1964az geroztik. Indarrean dagoen 2010eko konstituzioaren arabera, presidentea da estatuburua eta gobernuburua. Parlamentuak bi ganbera ditu: Senatua (67 kide) eta Nazio Biltzarra (349 kide).^[2]

Banaketa administratiboa

2010eko konstituzioak aldatu zuen Kenyako banaketa administratiboa. Ordura arte, zortzi mikowa edo probintzia zeuden: Erdialdea Kostaldea, Ekialdea, Nairobi, Ipar-ekialdea, Nyanza, Rift Harana eta Mendebaldea. 2013tik aurrera, berriz, 47 konderri autonomotan dago banaturik herrialdea.

Demografia

Biztanleria

49,3 milioi biztanle zituen 2019an.^[3] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %39 dira, 15-24 urte bitartekoak %19,6, 25-54 urte bitartekoak %34,3, 55-64 urte bitartekoak %4 eta 65 urtetik gorakoak %3,1.^[2]

Kenya da azken hamarkadetan biztanle kopuruan igoera handienetakoa izan duen munduko herrialdeetako bat; jaiotza tasa garaia du (milako 22,6 2018an)^[2], eta heriotza tasa murrizten ari denez, oso nabarmena da hazkundea. Horrek arazoak sortzen ditu biztanleen beharrak asetzeko (lurra, bizitokia, lana, hezkuntza, zerbitzuak, etab.), eta baliabideetan oso aberatsa ez izaki, kinka larrian jarri du Kenyako ekonomia. Demografiaren gorabeherez gainera, eragina izan du somaliar iheslari saldoen iritsierak (300.000 baino gehiago 2017an).^[2] Dena dela, bizi itxaropena 64,6 urtera iritsi da (2018ko zenbatespena),^[2] eta alfabetatuta dauden biztanleen zenbatekoari dagokionez, Afrikako beste herrialdeen batez bestekotik gora dago (%78 inguru zeuden alfabetaturik 2015ean, eta 1960an %20 bakarrik ziren).^[2]

Banaketa etnikoa

Kenya bertako biztanleak dira nagusi, baina 100 talde etnikotik gora bereizten dira. Bantu multzoko etniak dira handienak. Etnia banaketa, 2014ko zenbatespenaren arabera, hau da: kikuyuak %17,2, luhyak %13,8%, kalejinak %12,9, luoak %10,5, kambak %10,1, somaliarrak %6,2, kisiiak %5,7, mijikendak %5,1%, meruak %4,3, turkanak %2,6, eta masaiak 2,2.^[2] Ugaritasun horrek komunikazio arazoak sortzen ditu biztanleen artean.

Hizkuntzak

Ingelesa eta swahilia dira herrialdeko hizkuntza ofizialak, beste mintzaira asko egiten badira ere.

Erlijioak

Kristauak %83 dira (protestanteak %47,7, katolikoak %23,4, beste kristauak %11,9), musulmanak %11,2, erlijio tradizionalen jarraitzaileak %1,7, eta erlijiorik gabeak %2,4 (2009ko zenbatespenak).^[2]

Hiri nagusiak

i e a Kenya: biztanle gehien duten hiriak 2009[18]
	Post.	Izena	Konderria	Biztanleak	Post.	Izena	Konderria	Biztanleak
Nairobi Mombasa	1	Nairobi	Nairobi	3.133.518	11	Ngong	Kajiado	104.073	Nakuru Kisumu
	2	Mombasa	Mombasa	915.101	12	Karuri	Kiambu	99.739
	3	Nakuru	Nakuru	286.411	13	Naivasha	Nakuru	91.993
	4	Kisumu	Kisumu	259.258	14	Malindi	Kilifi	84.150
	5	Eldoret	Uasin Gishu	252.061	15	Kiambu	Kiambu	76.093
	6	Ruiru	Kiambu	236.961	16	Kitale	Trans-Nzoia	75.782
	7	Kikuyu	Kiambu	190.208	17	Kakamega	Kakamega	69.502
	8	Thika	Kiambu	136.576	18	Nyeri	Nyeri	63.626
	9	Athi River	Machakos	110.396	19	Ukunda	Kwale	62.529
	10	Garissa	Garissa	110.383	20	Kisii	Kisii	61.892

Ekonomia

Ekialdeko Afrikako ekonomia, finantza eta garraioaren erdigunea da Kenya. 2010eko hamarkadan asko hazi zen BPG erreala, urtean %5 baino gehiago, batez beste. 2014tik aurrera, errenta ertain baxuko herrialdetzat hartzen du Munduko Bankuak. Beti ere, gobernantza ahulak eta ustelkeriak oztopatutu dute garapen ekonomikoa. Langabezia %40 ingurukoa zen 2013an.^[2]

Nekazaritza da ekonomiaren oinarria (barne produktu gordinaren %34,5, langileen %61 inguru); lurra da, hain zuzen ere, natura baliabide nagusia. Bertako lurren %11 inguru da nekazaritzarako egokia, baina kenyar nekazariek beren beharrak asetzeko adinako uzta baino ez dute ateratzen, laboreak bereziki (artoa), eta klimaren gorabeheren mende dago uzta. Kafea eta tea ere egiten dira, baina esportaziorako. Gai horien esportazioa da, hain zuzen ere, herrialdeko diru iturri nagusietako bat: munduko bigarren te-esportatzailerik handiena da Kenya.

Meatzaritza ere garrantzi handiko jarduera da, eta turismoak indar handia izan zuen 1990eko hamarkadaren hasieran, baina denborarekin behera egin du turismoak, inguruko herrien lehiaren eraginez eta Kenya barneko liskar politikoen ondorioz bereziki. Industria Afrikako ekialdeko beste herrialde batzuetan baino aurreratuagoa da, baina oraindik oso ahula da (barne produktu gordinaren %17,8 2017an). Erregai gisa erabiltzeko energia iturririk eza da gabezia nagusietako bat. Erabateko mendekotasuna du atzerriko inbertsio eta laguntzekiko, erregaiak lortzeko batez ere. Inbertsioak erakartzeko ahaleginak ez ezik, saio bereziak egin dira energia kanpotik inportatu behar ez izateko. Gobernuak energia alternatiboak ekoizteko bideak bilatu ditu; horrela, energia geotermikoa ekoizten da, eta ekoizpen hori areagotzeko ahaleginak egiten ari dira.^[19] Kanpo zor handia du, eta presio demografikoarekin batera, kalte handia egiten dio horrek bertako ekonomiari.

Azpiegiturak

Aireportuak

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Erreferentziak

Ikus, gainera

• Afrikako Aintzira Handiak
• Ekialdeko Afrika

Kanpo estekak

• (Ingelesez) Kenyako gobernuaren webgunea, kenya.go.ke

• Datuak: Q114
• Multimedia: Kenya / Q114