Niels Bohr

Niels Bohr
Irudi gehiago
katedradun 1916 -
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Niels Henrik David Bohr
Jaiotza	Kopenhage, 1885eko urriaren 7a
Herrialdea	Danimarka
Bizilekua	Danimarka Suedia Ingalaterra Ameriketako Estatu Batuak Kopenhage
Heriotza	Kopenhage, 1962ko azaroaren 18a (77 urte)
Hobiratze lekua	Assistens Cemetery (en)
Heriotza modua	: bihotz-gutxiegitasuna
Familia
Aita	Christian Bohr
Ama	Ellen Bohr
Ezkontidea(k)	Margrethe Nörlund (en)
Seme-alabak	ikusi Ernest Bohr (en) Erik Bohr (en) Hans Bohr (en) Aage Bohr
Anai-arrebak	ikusi Harald Bohr
Familia	ikusi Niels Erik Nørlund (en) (koinatu) Poul Nørlund (en) (koinatu) Karen Bramson (third cousin (en) )
Leinua	Bohr family (en)
Hezkuntza
Heziketa	Cambridgeko Unibertsitatea Trinity College Kopenhageko Unibertsitatea (1903 - 1911) Doktoretza
Tesia	Studier over Metallernes Elektrontheori (en)
Tesi zuzendaria	Christian Christiansen (en) Joseph John Thomson
Doktorego ikaslea(k)	Aage Bohr Robert Bruce Lindsay (en) Svein Rosseland (en)
Hizkuntzak	ingelesa daniera
Irakaslea(k)	Ernest Rutherford Christian Christiansen (en) Joseph John Thomson
Ikaslea(k)	ikusi Hans Kramers (en) Lev Landau Oskar Klein (en) Aage Bohr John Archibald Wheeler
Jarduerak
Jarduerak	fisikaria, unibertsitateko irakaslea, fisikari nuklearra, zientziaren filosofoa, futbolaria eta kimikaria
Ibilbidea Taldeak Urteak J G Akademisk BK /
Parte-hartzailea Manhattan Proiektua 5th Solvay Conference on Physics (en)
Posizio edo espezialitatea	futbol atezaina
Enplegatzailea(k)	Kopenhageko Unibertsitatea University of Copenhagen Niels Bohr Institute (en) Cambridgeko Unibertsitatea  (1911 -  1912) Victoria University of Manchester (en)  (1914 -
Lan nabarmenak	ikusi Bohrren eredu atomikoa correspondence principle (en)
Jasotako sariak	ikusi Fisikako Nobel Saria  (1922) Franklin domina  (1926) Order of the Elephant  (1947) Atoms for Peace Award  (1957) Arteetan eta Zientziatan Merituaren Ordena  (1954) Niels Bohr International Gold Medal  (1955) Copley Domina  (1938) Faraday Lectureship Prize  (1930) Max Planck domina  (1930) Knight Grand Cross of the Order of the Falcon Hughes Domina  (1921) Helmholtz Domina  (1961) Matteucci domina  (1923) Honorary doctor of the University of Zagreb honorary doctorate of Technion honorary doctor of the Technical University of Denmark  (1929) Guthrie Lecture  (1922) Foreign Member of the Royal Society  (1926ko apirilaren 29a) Order of the Dannebrog Order of the Falcon Order of St. Olav Ohorezko Legioko ofiziala Silliman Memorial Lectures  (1923) honorary doctor of the University of Warsaw Honorary Fellow of the Royal Society Te Apārangi
Kidetza	Royal Society Prusiako Zientzien Akademia Alemaniako Zientzien Akademia Berlinen Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia Linzeen Akademia Zientzien Pontifize-Akademia Sobietar Batasuneko Zientzien Akademia Suediako Zientzien Errege Akademia Hungariako Zientzien Akademia Arteen eta Zientzien Herbehereetako Errege Akademia Royal Danish Academy of Sciences and Letters (en) Royal Norwegian Society of Sciences and Letters (en) Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionala Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Zientzien Errusiar Akademia Indiako Zientzien Akademia Nazionala Amerikako Sozietate Filosofikoa XL izeneko Zientzien Akademia Nazionala Zientzien Bavariar Akademia Poloniako Zientzien Akademia Berlin-Brandenburg Academy of Sciences and Humanities (en)
Izengoitia(k)	Nicholas Baker

Niels Henrik David Bohr (Kopenhage, Danimarka, 1885eko Urriaren 7a – Kopenhage, Danimarka, 1962ko Azaroaren 18a) daniar fisikaria izan zen. Atomoaren egitura eta mekanika kuantikoaren inguruan egin zituen bere lanik garrantzitsuenak.

Biografia

Gaztaroa

Bohr Kopenhage jaio zen 1885-ean. Aita Christian Bohr zuen, fisiologia irakaslea Copenhageneko Unibertsitatean, eta ama, Ellen Adler Bohr, judu familia aberats eta influentziadun baten senidea. Anaiak, Harald Bohr matematikariak, eta Nielsek futbolzaletasuna amankomunean zuten eta Akadmisk Boldklubek antolatutako jokoetan aritu ziren biak behin baino gehiago.

Bohr Copenhageneko Unibertsitatean doktoratu zen 1911ean, Ernest Rutherfordekinekin Manchesterren (Erresuma Batua) dagoen Victoria Unibertsitatean ikastera joateko. Rutherforden teorietan oinarrituta, Bohrek 1913-ean bere estruktura atomikoen eredua argitaratu zuen, elektroiak atomoren nukleoariari biraka dabiltzala azalduz, nukleotik hurrunen dagoen orbitan biraka dauden elektroiek elementuen ezaugarri kimikoak finkatzen dituztela. Elektroiek orbitaz ere aldatu daitezkela eta energia maila haundiagoko orbita batetik gutxiago batetara pasatzean, fotoi bat igortzen dutela (argi kuantuma) ere zehaztu zuen, kuantum teoriaren oinarria.

Helduaroa

1916an Niels Bohr Copenhageneko Unibertsitatean irakasle sartu eta 1920an sortu berria zen "Fisika Teorikoaren Institutua”ren zuzendaria izendatu zuten. 1922an estruktura eta irradazio atomikoan egindako ikerketengatik Fisikako Nobel Saria eskuratu eta gero, Bohrren institutua fisika teorikoaren ardatza bilakatu zen 1920 eta 30 hamarkadetan, garaiko fisikar teoriko ezagunenak handik noizbaiten pasatu zirelarik. Bohrren ikasle ospetsuenetako bat Werner Heisenberg izan zen, mekanika kuantikoaren erabakitzaileetako bat eta alemaniar bonba atomikoaren proiektuen burua.

Bohrren beste ekarpen bat osagarritasunaren printzipioa da: partikulak ezaugarri ezberdinak izan ditzake. Adibidez, argiak uhin eta partikula uholde bezala jardun dezake, nahiz eta bi jarduerak elkartezinak diren. Bohrrek printzipio berezi honen aplikazio filosofikoak ere proposatu zituen, Albert Einsteinen buruhausterako (Einsteinek askoz nahiago zuen fisika klasikoaren determinismoa) eta behin baino gehiago aritu ziren biak eztabaidan osagarritasun printzipioa dela eta (ikusi ingelesez Bohr Einstein debate). Nolanahi ere, bai Einstein zein Max Planck fisika probabilistikoaren aitzindariak izan ziren.

Niels Bohr eta Margrethe emazteak sei seme-alaba izan zituzten; hauetako bat, Aage Niels Bohr fisikari bihurtu eta aitaren antzera, Nobel saria irabazi zuen.

Azken Urteak

1941ean Bigarren Mundu Gudan Alemaniak Danimarka okupatuta zuelarik, Heisenberg Copenhagen agertu zen (ikusi urrengo atala). 1943an alemaniar poliziak Bohr atxilotu behar zuela jakinda, Suediara lehen eta gero Londresera alde egin zuen.

Nuklear arma eraikuntzak larrituta, ezkutuko Los Alamos laborategian (New Mexico, Estatu Batuak) Manhattan Proiektuan aritu zen aholkulari lanean, segurtasun neurriak dela eta, Nicholas Barker izenpean (Richard Feynmanen ustetan). Hartan zegoela esan omen zuen "(Amerikarrek) ez zuten nere laguntzarik behar bonba atomikoa eraikitzeko" ^[1].

Bohrren ustetan, sekretu atomikoak zientzialarieen artean elkarbanatu beharko litzateke. J. Robert Oppenheimerrek konbetzituta, Bohr Franklin Roosevelt amerikar presidentearekin hitz egitera joan zen, Manhattan proiektua errusiarrekin banatzeko beharraz iradokitzeko. Rooseveltek britaniar onarpenik gabe erabakirik ez zuela hartuko esan zuen; Churchill guztiz idearen guztiz kontrakoa azaldu zen.

Guda ostean Copenhagenera bueltatu zen, energia nuklearra era baketsuan erabiltzearen alde eginez eta berton hil zen 1962an. Assistens Kirkegården, Nørrebro aldean lurperatuta dago.

Bohrio elementua bere ohorean dago izendatua eta dinamarkar 500kr diru paperean agertzen da. 1965an, hil eta hiru urte geroago, Copenhagen unibertsitateko fisikar institutuak Niels Bohr Institutua izena hartu zuen.

Erreferentziak

Kanpo estekak

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Niels Bohr

Euskaraz

• Kuantua Jaio Zenetik Ehun Urte
• Niels Bohr Zientzia.net-en

Ingelesez

• Niels Bohr on the 500 Danish Kroner banknote.
• Encyclopaedia Britannica article on Niels Bohr
• Niels Bohr Archive
• Nobel Foundation: Niels Bohr
• Annotated bibliography for Niels Bohr from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues
• Quantum Chemistry I Lecture - Bohr's Model of the Atom
• The Bohr-Heisenberg meeting in September 1941
• Werner Heisenberg Ausstellung: Vom Frieden zum Krieg: Kernphysik und Kernenergie

• Datuak: Q7085
• Multimedia: Niels Bohr / Q7085
• Aipu famatuak: Niels Bohr