Gwary chełmińsko-dobrzyńskie

Gwary chełmińsko-dobrzyńskie – ściśle związane ze sobą gwary dialektu wielkopolskiego używane na ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej. W systemach wyróżniających dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński uznawane są za jego część. Gwary chełmińsko-dobrzyńskie mają wiele cech wspólnych z gwarą Kuwajwską, jednakże z powodu administracyjnej przynależności terenu do Mazowsza gwary te ulegały naturalnym wpływom dialektu mazowieckiego^[1].

Historia

Według Kazimierza Nitscha gwary Chełmińskie są najstarszym polskim dialektem na Pomorzu. Podobnego zdania była Halina Turska która określiła gwary Chełmińskie „prastarym dialektem polskim”^[2][1]. Gwary chełmińskie powstały w wyniku osadnictwa z obszaru Wielkopolski i Kujaw na tereny zamieszkane przez Prusów.^[3]

W wyniku testamentu Krzywoustego, Ziemia michałowska i Kujawy zostały przyłączone do Mazowsza co wzmonciło wpłów Mazowsza na kształt gwar; jednakże sprówadzenie Krzyżaków, zakończyło okres wpływów mazowsza, i odrębniło gwary od macierzystych Kujaw.

w 1772 r. ziemia chełmińska i dobrzyńska znalazła się pod zaborem pruski, co także miało duży wpływ na gwarę, szczególnie na słownictwo w którym występuje duża ilość germanizmów. W 1815 r. ziemia Dobrzyńska znalazła się pod zaborem rosyjskim, co wpłyneło na dobrzyńskie słównictwo, do dziś można znaleść tam rusycyzmy; jednakże zemia chełmicka wciąż pozostawała pod władzą pruską, co podzieliło region na dwie strefy wplywów^[4][2]

Cechy gwar

Fonologia

• brak mazurzenia (czyli redukcji spółgłosek dziąsłowych spółgłosek dziąsłowych ⟨sz⟩, ⟨cz⟩, ⟨ż⟩, ⟨dż⟩ do spółgłosek ziębowych ⟨s⟩, ⟨c⟩, ⟨z⟩, ⟨dz⟩, np. zaba - żaba)
• samogłoski pochylone á, é, ó przeszły odpowiednio w o, i/y, u
• samogłoska ę (e nosowe) często wymawiana jako ã (a nosowe)
• samogłoska ą (o nosowe) w wygłosie (niekiedy też w śródgłosie) wymawiana jako u, niekiedy całkowity zanik nosowości i zrównanie z o
• przejście grup oN w uN i eN w iN/yN np. powim - powiem, ziymniaki - ziemniaki
• mieszanie i z y
• przejście -ar- w -er- np. rozposterła - rozpostarła
• asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich
• stwardnienie m' (miękkiego m)
• twarda wymowa grup kie i gie: mlekem (mlekiem)
• labializacja początkowego o np. ^łojciec, czasami też początkowego u np. ^łupiekła - upiekła
• pszejście -ił /-ył na -uł, np. buł - był.
• pszejście -ej na -i/-y lub ij/yj, np. późnij - później, pszennyj - pszennej, najwiencyj - najwięcej, wiency - więcej,
• dysymilacja kt, np. nicht - nikt
• ominęcie ł między samogłoskami lub w grupie spółgłoskowej, np. koo - koło, do mócenia - do młócenia
• występowanie j przed i, np. jiś - jiść, swojich - swoich

Morfologia i składnia

• Końcówka -m w czasownikach czasu przeszłego w pierwszej osobie liczby mnogiej, np. mielim - "mieliśmy"; w czasie terazniejszym i pszyszłym chodzima - "chodzimy" róbma - "róbmy" albo szczególnie na ziemi dobrzyńskiej silnie ulegającej wpływom Mazowsza końcówka -m, np. będziem - "będziemy" możym - "możemy"; końcówką -ta pochodzącą w 2. osobie liczby mnogiej czasowników np. boita sie - "boicie się", mata = "macie"
• dwa jako jedyna forma dwa np. dwa żony - dwie żony
• końcówka -em w miejscowniku liczby pojedynczej przymiotników i zaimków przymiotnych, np. w niemieckiem - w niemieckim
• długie e w końcówce dla przymiotników, zaimków, i liczebników w dopełniaczu rodzaju męskiego i nijakiego przekształciło się w -ygo/-igo, np zielónygo - zielonego
• -ów dla rzeczowników w dopełniaczu niezależnie od rodzaju gramatycznego, np. drzewów - drzew.
• zgrubienia typu: michy, babsko

Słownictwo

Typowe słownictwa występujące w gwarach to: bania - dynia, bujawisko - trzęsawisko, gapy - wrony, graberki - grabki, guły - indyczki, kirzanka - masielnica, kośnik - kosiarz, kurzejki - grzyby kurki etc.

W gwarach chełmińsko-dobrzyńskich, można znaleść dużą ilość germanizów np.

• futer - "pokarm dla zwierząt" od niemieckiego Futter
• frysztyk - "śniadanie" od niemieckiego Frühstück
• kuch - "placek, ciasto" od niemieckiego Kuch
• szlips - "krawat" od niemieckiego Schlips
• rum - "miejsce, przestrzeń" od niemieckiego Raum

Linki

Fragmenty mowy

• Tekst gwarowy — Czumsk Mały
• Tekst gwarowy — Kucborek

Zobacz też

• chełminiacy
• dobrzynianie

Przypisy