Kalka (językoznawstwo)

Ten artykuł dotyczy pojęcia językoznawczego. Zobacz też: inne znaczenia słowa „kalka”.

Kalka językowa (fr. calque linguistique), in. odbitka językowa[1] – jednostka językowa utworzona poprzez dokładne przetłumaczenie wyrazu lub całego połączenia wyrazowego z jednego języka na inny[2][3]. Język docelowy naśladuje wówczas strukturę (semantyczną, morfematyczną[4]) przejętego słowa lub wyrażenia przy użyciu rodzimych jednostek leksykalnych[5][6]. Mechanizm ten określa się jako kalkowanie[7] i stanowi szczególną formę zapożyczania językowego[8]; odróżnia się od ścisłego zapożyczania tym, że dochodzi do zaczerpnięcia znaczeniowej strony wyrazu, samo jego brzmienie zaś ulega wyraźnej zmianie[9]; następuje replikacja pierwotnego wzorca (struktury słowa)[10].

Kalki bywają promowane przez purystów jako zastępstwo dla zapożyczeń właściwych[11], choć formują się również w sposób spontaniczny[12]. Granica między kalkowaniem a zapożyczaniem nie zawsze jest jasna[13]. Pokrewnym zjawiskiem jest powstawanie hybryd językowych, które łączą materiały języka obcego z zasobami językami docelowego[14].

Kalkowanie oznacza zaczerpnięcie nie tylko struktury onomazjologicznej, ale również konceptualizacji językowo-kulturowej danego określenia. Kalkowanie wzbogaca leksykę języka docelowego i stanowi odpowiedź na pojawiające się w różnych sferach życia potrzeby nazewnicze[10]. Kalki występują powszechnie (obok zapożyczeń), kiedy zachodzi potrzeba nazwania zjawisk, przedmiotów itp. pochodzących z innych społeczności językowych[3].

Zastosowanie kalk

W języku staropolskim panowała tendencja do kalkowania terminów łacińskich związanych z nazewnictwem kościelnym. Na przykład odpowiedniki łacińskich wykonawców czynności na -tor urabiano za pomocą odpowiednich rdzeni i przyrostka -ciel (np. salva-tor – zbawi-ciel). We współczesnej polszczyźnie zakorzeniły się również odbitki z języka niemieckiego (Briefträger – listonosz, Weltanschauung – światopogląd), rosyjskiego (np. kto by nie był) i angielskiego (np. wydawać się być)[15].

Kalki pozwalają na wzbogacenie zasobu słownego języka, odzwierciedlając potrzeby nazewnicze pojawiające się w różnych dziedzinach życia[10]. Językiem o stosunkowo dużym udziale kalk (przede wszystkim z greckiego) jest staro-cerkiewno-słowiański. Kalkowanie było tu spowodowane koniecznością uzupełnienia leksyki języka o brakujące ekwiwalenty greckich słów, potrzebne przy tłumaczeniu tekstów oryginalnych[7].

Spontaniczne kalki językowe mogą się pojawiać przy nauce języków i próbie przeniesienia zasad gramatycznych języka ojczystego na grunt języka obcego (por. transfer językowy). Przykładem jest niegramatyczne angielskie zdanie I’ll call to you (zamiast I’ll call you), powstałe wskutek odwzorowania struktury polskiego „Zadzwonię DO ciebie”.

Typy kalk

Wyróżnia się następujące typy kalk[7]:

  • kalki gramatyczne – naśladują strukturę morfemiczną/słowotwórczą przejmowanego elementu językowego, tj. dochodzi do bezpośredniego odwzorowania każdego morfemu[7][16];
  • kalki semantyczne – słowo istniejące w języku docelowym zyskuje dodatkowe znaczenie pod wpływem wzorców języka obcego[7][17][10];
  • kalki frazeologiczne – naśladują strukturę obcych wyrażeń frazeologicznych, całych połączeń składniowych[7][18][19].

Przykłady

  • Polskie słowo „Rzeczpospolita” stanowi kalkę łacińskiego określenia Res Publica („rzecz publiczna”[20]); w starszych formach polszczyzny oznaczało one każde państwo o ustroju republikańskim (obecnie wyparte w tym znaczeniu przez słowo republika)[21].
  • Określenie „mapa drogowa” jest często spotykaną w mediach kalką ang. road map, którą zaleca się zastępować takimi określeniami, jak: „plan”, „strategia” czy „harmonogram”[22][23].
  • Postać kalk przybierają często wyrazy i wyrażenia międzynarodowe (tzw. internacjonalizmy)[24]. Przykładowo anglojęzyczny termin political correctness zadomowił się jako kalka na gruncie wielu języków europejskich[21] (np. pol. „poprawność polityczna”[21][24], słow. politická korektnosť[25]).
  • W niestandardowej polszczyźnie emigrantów funkcjonują takie połączenia wyrazowe, jak: „mieć seks”, „mieć obiad”, „wziąć autobus”, wzorowane na angielskich modelach łączliwości[26].
  • Przykładem błędnie zastosowanej kalki językowej jest „telenowela”, gdyż nowela po polsku to: „krótki, jednowątkowy utwór literacki", podczas gdy serial określany w ten sposób zawiera w swej fabule wiele wątków i jest zwykle bardzo długi. Natomiast słowo „nowela" w wielu językach, w tym po hiszpańsku, oznacza powieść.

Zobacz też

Zobacz hasła kalka i kalka językowa w Wikisłowniku

Przypisy

  1. ↑ SylwiaS. Firyn SylwiaS., Aspekty tłumaczenia neologizmów niemieckich z końca XX wieku na język polski, „Rocznik Przekładoznawczy” (13), 2018, s. 29–46, DOI: 10.12775/RP.2018.002, ISSN 1896-4362 , patrz s. 31.
  2. ↑ JánJ. Findra JánJ., EduardE. Gombala EduardE., IvanI. Plintovič IvanI., Slovník literárnovedných termínov, Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1979, s. 143, OCLC 320414316  (słow.).
  3. ↑ a b Horecký 1946 ↓, s. 284.
  4. ↑ IvanI. Masár IvanI., Príručka slovenskej terminológie, Bratislava: Veda - vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 1991, s. 112, ISBN 978-80-224-0341-2, OCLC 24811847  (słow.).
  5. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 229–230.
  6. ↑ Kesselová 2018 ↓, s. 79.
  7. ↑ a b c d e f Karlíková 2017 ↓.
  8. ↑ WitoldW. Kochański WitoldW., BarbaraB. Klebanowska BarbaraB., AndrzejA. Markowski AndrzejA., O dobrej i złej polszczyźnie, wyd. 3, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1989, s. 282, ISBN 978-83-214-0607-7, OCLC 24519319 [dostęp 2019-10-17] .
  9. ↑ Horecký 1946 ↓, s. 293.
  10. ↑ a b c d Kesselová 2018 ↓, s. 83.
  11. ↑ KazimierzK. Polański KazimierzK., Uroczyste powitanie, [w:] JanJ. Miodek (red.), O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny: Forum Kultury Słowa, Wrocław 1995, Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1996, s. 9–10, ISBN 978-83-7091-029-7, OCLC 38947841 , patrz s. 10.
  12. ↑ MariaM. Biolik MariaM., Toponimia byłego powiatu Ostródzkiego: nazwy miejscowe, Gdańsk: Wydawnictwo Gdańskie, 1992, s. 18, ISBN 978-83-900121-4-8, OCLC 30304496 .
  13. ↑ Kesselová 2018 ↓, s. 79–80.
  14. ↑ Kesselová 2018 ↓, s. 85–86.
  15. ↑ Urbańczyk 1992 ↓, s. 152.
  16. ↑ Svobodová 2018 ↓, s. 71.
  17. ↑ Svobodová 2018 ↓, s. 72.
  18. ↑ Svobodová 2018 ↓, s. 73.
  19. ↑ Kesselová 2018 ↓, s. 86.
  20. ↑ „Souvislosti”, 1–4, Zvon, 1996, s. 208  (cz.).
  21. ↑ a b c Walczak 2003 ↓, s. 327.
  22. ↑ MaciejM. Malinowski MaciejM., Mapa drogowa wejścia Polski do strefy euro, [w:] Porady językowe [online], Obcy język polski [dostęp 2018-11-02] .
  23. ↑ JanJ. Miodek JanJ., Full time z Chrystusem [online], Polskatimes.pl, 29 sierpnia 2008 [dostęp 2018-11-02] .
  24. ↑ a b JerzyJ. Brzozowski JerzyJ., Stanąć po stronie tłumacza: Zarys poetyki opisowej przekładu, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2011, s. 138, ISBN 978-83-233-3203-9, ISBN 978-83-233-9009-1, OCLC 805001057 [dostęp 2023-10-10] .
  25. ↑ Slovenčina pod „paľbou” anglicizmov? [online], Konferencia mladých filológov 9. 9. 2003 v Banskej Bystrici, ff.umb.sk, s. 2 [zarchiwizowane z adresu 2021-04-20]  (słow.).
  26. ↑ MarzenaM. Błasiak-Tytuła MarzenaM., „Ponglish”, czyli nowe zjawisko językowo-kulturowe w Wielkiej Brytanii, „Język polski”, R. 88, z. 2, W Drukarni Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008, s. 156–162 [dostęp 2023-10-10] , patrz s. 160.

Bibliografia

  • HelenaH. Karlíková HelenaH., Kalk, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2021-02-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-02-17]  (cz.).
  • JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
  • StanisławS. Urbańczyk StanisławS., Encyklopedia języka polskiego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1992, ISBN 83-04-02994-4, OCLC 30953882 .
  • JanaJ. Kesselová JanaJ., Kalkovanie a preberanie slov v slovenčine, [w:] KaiK. Witzlack-Makarevich (red.), Kalkierungs- und Entlehnungssprachen in der Slavia: Boris Unbegaun zum 120. Geburtstag: Mit einem Vorwort von George Thomas, Berlin: Frank & Timme, 2018, s. 77–101, ISBN 978-3-7329-0486-0, ISBN 978-3-7329-9514-1, OCLC 1051745663  (słow.).
  • DianaD. Svobodová DianaD., Cizojazyčné přejímky a kalky v češtině, [w:] KaiK. Witzlack-Makarevich (red.), Kalkierungs- und Entlehnungssprachen in der Slavia: Boris Unbegaun zum 120. Geburtstag: Mit einem Vorwort von George Thomas, Berlin: Frank & Timme, 2018, s. 59–76, ISBN 978-3-7329-0486-0, ISBN 978-3-7329-9514-1, OCLC 1051745663  (cz.).
  • JánJ. Horecký JánJ., K charakteristike štúrovského lexika, „Linguistica Slovaca”, 4–6, Slovenská akadémia vied a umení, Academia Scientiarum et Artium Slovaca, 1946–1948, s. 279–298  (słow.).
  • BogdanB. Walczak BogdanB., Język polski jako nośnik kultury europejskiej,, „Polonistyka: czasopismo dla nauczycieli”, nr 6, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Zakład Czasopism Pedagogicznych, 2003, s. 324–328 .
Kontrola autorytatywna (słowo lub fraza):
  • LCCN: sh85019036
  • GND: 4035075-7
  • NKC: ph118741
  • J9U: 987007293651005171
Encyklopedia internetowa:
  • БРЭ: 2037264
  • NE.se: översättningslån
  • Catalana: 0165705
  • DSDE: oversættelseslån