Kozłek
 Morfologia (kozłek lekarski) | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | eukarionty | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||||
| Klasa | Magnoliopsida | ||||
| Nadrząd | astropodobne | ||||
| Rząd | szczeciowce | ||||
| Rodzina | przewiertniowate | ||||
| Rodzaj | kozłek | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Valeriana L. Sp. Pl. 31. 1753 | |||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
| Valeriana pyrenaica L.[3] | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
| |||||
Kozłek, waleriana (Valeriana L.) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae. Należy do niego ok. 425[4] gatunków roślin. Występują na półkuli północnej, głównie w strefie umiarkowanej, nieliczne gatunki obecne są w strefie równikowej i na półkuli południowej. W Polsce w zależności od ujęcia systematycznego rośnie 5 lub 6 gatunków. Rośliny z tego rodzaju spotykane są w najróżniejszych siedliskach: na terenach skalistych, w formacjach trawiastych i leśnych, na mokradłach, na suchych i mokrych stokach gór[5].
Suszone kłącze kozłka lekarskiego używane jest w ziołolecznictwie, lokalnie wykorzystywane są leczniczo także inne gatunki. Niektóre kozłki uprawiane są jako rośliny ozdobne.
Naukowa nazwa rodzaju pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego słowa valeo oznaczającego być zdrowym i stosowana była już w Średniowieczu, najwyraźniej ze względu na właściwości lecznicze kozłka[6].
Rozmieszczenie geograficzne
Rośliny te występują na półkuli północnej, zwłaszcza w klimacie umiarkowanym[5] (w Europie rośnie 20 gatunków[7]), nieliczne spotykane są na obszarach górskich w środkowej i południowej Afryce oraz w południowoamerykańskich Andach[5].
- Gatunki Flory Polski[8]
Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej[8], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World Online (jeśli jest inna)[4]
- kozłek bzowy Valeriana sambucifolia J. C. Mikan ≡ Valeriana excelsa subsp. sambucifolia (J.C.Mikan ex Pohl) Holub
- kozłek całolistny Valeriana simplicifolia (Rchb.) Kabath ≡ Valeriana dioica subsp. simplicifolia (Rchb.) Nyman
- kozłek dwupienny Valeriana dioica L.
- kozłek lekarski, waleriana Valeriana officinalis L.
- kozłek trójlistkowy Valeriana tripteris L.
- kozłek wąskolistny Valeriana angustifolia Tausch ≡ Valeriana stolonifera subsp. angustifolia Soó
Morfologia
- Pokrój
- Byliny osiągające ponad 1 m wysokości[5]. Pęd rozwija się z podziemnego krótkiego lub długiego kłącza. Część gatunków wytwarza rozłogi. Pędy nagie lub pokryte włoskami – omszone, długo lub szorstko owłosione, włoski jedno- lub wielkokomórkowe[9].
- Liście
- Dolne liście (odziomkowe) zebrane w rozetę przyziemną, niepodzielone lub podzielone pierzasto, trwałe lub obumierające w miarę wzrastania pędu nadziemnego. Liście łodygowe zwykle naprzeciwległe, dolne ogonkowe, ku górze ogonek coraz bardziej skrócony i w końcu górne liście siedzące. Blaszka niepodzielona lub pierzasto złożona lub pierzasto sieczna lub wrębna[9].
- Kwiaty
- Drobne, zebrane są w baldachokształtne (spłaszczone od góry) gęste kwiatostany szczytowe lub kątowe. W czasie owocowania kwiatostany się rozluźniają z powodu wydłużania się szypułek. Rozgałęzienia kwiatostanu wsparte są przysadkami, dolnymi często klapowanymi, górnymi – całobrzegimi[9]. Kielich pierścieniowaty[9], zmienny – z niewyraźnymi ząbkami lub bez ząbków[5], w czasie owocowania przekształca się u większości gatunków w puch[9]. Korona z 5 zrośniętych płatków, niewielka, zwykle biała, różowa lub niebieskawa[5]. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony[9]. Słupek jeden, z zalążnią dolną, trójkomorową, ale z zalążkiem rozwijającym się tylko w jednej komorze. Szyjka słupka pojedyncza, zakończona trójdzielnym znamieniem[5].
- Owoce
- Niełupki, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Zwieńczone są u wielu gatunków włoskami lotnymi powstającymi z kielicha[9].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatych Caprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatych Valerianaceae[2][10][7].
- Lista gatunków
Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju kozłek.
Zastosowanie
Suszone kłącze kozłka lekarskiego używane jest w ziołolecznictwie. Roślina wykorzystywana była także w przemyśle perfumeryjnym. Jej charakterystyczny zapach i właściwości lecznicze (działanie uspokajające, nasenne oraz spazmolityczne) związane są z wytwarzaniem kwasu walerenowego, atrakcyjnego nie tylko dla ludzi, ale zwłaszcza dla kotów, psów i szczurów. Wykorzystywane leczniczo bywają także lokalnie i inne gatunki z tego rodzaju (zwłaszcza V. jatamansi). Niektóre gatunki są także uprawiane jako rośliny ozdobne (na przykład V. pratensis)[7].
W Polsce w uprawie odnotowane zostały następujące gatunki[11][12]:
- kozłek czosnaczkowaty Valeriana alliariifolia Vahl
- kozłek celtycki Valeriana celtica L.
- kozłek górski Valeriana montana L.
- kozłek solny Valeriana salina Pleijel ≡ Valeriana excelsa subsp. salina (Pleijel) Hiitonen
- kozłek odgięty Valeriana supina Ard.
- kozłek lipolistny Valeriana tiliifolia Troickij
- kozłek wielki Valeriana phu L.
-
Kozłek bzowy V. sambucifolia -
Kozłek całolistny V. simplicifolia -
Kozłek dwupienny V. dioica -
Kozłek lekarski V. officinalis -
Kozłek trójlistkowy V. tripteris
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-25].
- ↑ a b c Valeriana L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-05-15] .
- ↑ a b c d e f g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 318. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 162. ISBN 83-05-12868-7.
- ↑ a b c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 958, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 198, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ a b c d e f g Valeriana Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. [dostęp 2019-06-16].
- ↑ Genus Valeriana L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-05-15] .
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 191-192. ISBN 978-83-925110-5-2.
Encyklopedia internetowa:
- Britannica: plant/Valeriana
- SNL: valeriana
- DSDE: baldrian, valerian
Identyfikatory zewnętrzne:
