Ponętlin

Ponętlin

Crinum americanum
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	amarylkowate
Rodzaj	ponętlin
Nazwa systematyczna
Crinum Linnaeus Sp. Pl. 291. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny
C. americanum L.[3]
Synonimy
Tanghekolli Adanson[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Ponętlin, kryna, kryn^[4], krynia^[5][6] (Crinum) – rodzaj roślin z rodziny amarylkowatych. Obejmuje ok. 65^[7][8][4], od 65 do ponad 100^[9], 113^[10] gatunków. Najwięcej przedstawicieli rodzaj ma w Afryce na południe od Sahary, gdzie rośnie ponad 40 gatunków^[8]. Poza tym rośliny te spotykane są także na innych lądach w strefie międzyzwrotnikowej. Rosną na kontynentach amerykańskich od południowo-wschodniej części Stanów Zjednoczonych (między Karoliną Południową i Teksasem) poprzez Amerykę Centralną i Antyle po Peru, Paragwaj i środkową Brazylię w Ameryce Południowej. Obecne są na Madagaskarze i Półwyspie Arabskim, w południowo-wschodniej Azji (od Indii, poprzez Półwysep Indochiński, Chiny, Półwysep Koreański po Japonię). Występują także w Australii i na Nowej Gwinei^[10].

Liczne gatunki wykorzystywane są jako rośliny ozdobne i lecznicze.

Naukowa nazwa rodzajowa utworzona została z greckiego słowa krinon znaczącego „lilia”^[11]. W polskim nazewnictwie zwyczajowym w literaturze botanicznej i ogrodniczej rośliny z tego rodzaju określane są mianem „ponętlin”^[4][12] (też w formie „ponętlina”^[13]), czasem „krynia”^[14], w literaturze akwarystycznej dominuje nazwa „krynia”^[5][6].

Morfologia

Pokrój

Rośliny z podziemnymi, mięsistymi cebulami, często okazałymi^[15] (do ponad 20 cm^[13]), okrytymi pozostałościami obumarłych liści^[2]. Osadzone są one płytko lub głęboko pod powierzchnią gleby^[12].

Liście

Często trwałe^[7], skrętoległe, wszystkie zawsze odziomkowe^[15], czasem ich nasady formują nibyłodygę^[7]. Blaszka często okazała, do 1,2^[15]–1,5 m^[13] długości (zanurzone i taśmowate liście C. thaianum osiągają nawet do 3 m długości^[5]), kształtu językowatego lub mieczowatego^[9]. Po ich roztarciu widoczne są włókna^[9].

Kwiaty

Wyrastają na nieulistnionej, pełnej^[9] łodydze (głąbiku) osiągającym ok. 1 m wysokości^[15]. Kwiaty zebrane w baldachy (rzadko pojedyncze). Kwiatostan podparty kilkoma szerokimi i okazałymi listkami okrywy^[9]. Kwiaty siedzące lub na wyrastające na szypułkach^[9] są obupłciowe, o budowie promienistej lub dwubocznie symetrycznej^[7]. Listki okwiatu w liczbie 6^[15] zrośnięte są u nasady w rurkę, zwykle podobnej długości do wolnych i rozchylonych ich końców^[7]. Te mają kształt podługowaty, lancetowaty do równowąskiego, są płasko rozpostarte lub odginają się ku górze^[9]. Okwiat ma barwę czerwoną, różową lub białą, często listki są podłużnie kreskowane od spodu^[15]. Pręcików jest 6^[15], wolnych^[7], krótszych lub dłuższych od okwiatu^[15]. Wyrastają z nasadowych części listków okwiatu^[9]. Pylniki są równowąskie^[9]. Zalążnia dolna, trójkomorowa, powstaje z trzech owocolistków^[15], zawiera po kilka lub bardzo wiele zalążków w każdej z komór^[9]. Szyjka słupka zwykle opadająca, zakończona drobnym główkowatym znamieniem^[9] lub nieznacznie trójłatkowym^[7].

Owoce

Kulistawe torebki pękające nieregularnie^[9] lub niepękające^[7]. Często z dzióbkiem na szczycie, czasem mięsiste^[7]. Zawierają zielone lub czarne, okazałe^[15], kulistawe nasiona^[7]. Łupina nasienna często korkowata, zwiększająca pływalność w wodzie^[11].

Biologia i ekologia

Większość gatunków rośnie na brzegach mokradeł, strumieni, rzek i wzdłuż morskich wybrzeży. Część gatunków związana jest z siedliskami wodnymi, niektóre tworzą ogromne populacje na dnach okresowo wysychających, płytkich jezior w Afryce Subsaharyjskiej^[7]. Liczne gatunki przystosowane są do dyspersji nasion za pomocą wody, zarówno słodkiej, jak i morskiej (w wodzie morskiej mogą zachowywać zdolność do kiełkowania po dwóch latach pływania). To też tłumaczy występowanie tych roślin zarówno w Nowym Świecie, jak i Starym Świecie – rzecz wyjątkowa wśród amarylkowatych^[7]. Część gatunków występuje też w formacjach trawiastych, np. typu veldt w południowej Afryce^[15]. Kwitną późnym latem i jesienią. Ich kwiaty są wonne^[4].

Rośliny te zawierają alkaloidy o działaniu toksycznym^[4] – kontakt z ich sokiem może powodować podrażnienie skóry^[13].

Zastosowanie

Rośliny z tego rodzaju uprawiane są jako ozdobne, zwłaszcza C. asiaticum, C. flaccidum, C. kirkii^[8], C. moorei^[15] i w postaci licznych odmian uprawnych ponętlin Powella^[12] C. ×powellii (C. bulbispermum × C. moorei)^[8][15]. Rośliny te uprawiane są głównie w strefach klimatu ciepłego, mniej wrażliwy na mrozy jest ponętlin Powella i C. bulbispermum (mogą być uprawiane w strefie mrozoodporności 6)^[12]. W uprawie rośliny te są trudne, rozmnażane są z nasion, zakwitają dopiero po kilku sezonach, wrażliwe są na ataki gąsienic i ślimaków^[12]. W warunkach Europy Środkowej rośliny uprawiane są w szklarniach i doniczkach (nierzadko pod błędną nazwą jako amarylis)^[4]. Niektóre gatunki (np. C. thaianum, C. calamistratum, C. natans) uprawiane są jako rośliny akwariowe^[5][6].

W południowej Afryce bulwy i liście wykorzystywane są w leczeniu chorób skóry i układu pokarmowego, choć stosowane są w niewielkich ilościach ze względu na znane ich działanie toksyczne^[7]. Liście ponętlina azjatyckiego na Sumatrze wykorzystywane są do okładów stosowanych przy reumatyzmie. C. latifolium służył w Wietnamie jako tradycyjny lek na problemy z prostatą i przekwitaniem^[8]. C. pedunculatum z Australii wykorzystywany był przez Aborygenów do łagodzenia skutków oparzeń przez parzydełkowce^[8].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z podplemienia Crininae Pax (1887), plemienia Amaryllideae J. St.-Hil. (1805), podrodziny amarylkowych Amaryllidoideae Burnett z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae^[2][7][16]. Do podplemienia należą poza ponętlinem: Boophone i Ammocharis^[7][17]. Ponętlin najbliżej spokrewniony jest z Ammocharis, do którego też przeniesiono zagnieżdżony w tym rodzaju gatunek opisany pierwotnie jako Crinum baumii Harms (współcześnie Ammocharis baumii (Harms) Milne-Redh. & Schweick.)^[17].

W przeszłości w różnych systemach klasyfikowany był w szeroko ujmowanej rodzinie liliowatych^[16].

W obrębie rodzaju przez długi czas stosowano podział na podrodzaje ustalony na podstawie różnic morfologicznych przez J. G. Baker w 1881^[7][18]. Nie odzwierciedla on jednak prawidłowo pokrewieństwa filogenetycznego w obrębie rodzaju^[17].

Wykaz gatunków^[10]

Przypisy