Propaganda czynem

Propaganda czynem – jedna z taktyk działania funkcjonujących w ruchu anarchistycznym od lat 70. XIX wieku do początku XX stulecia.

Historia

Założenia

Rozważania nad większą skutecznością bezpośrednich działań powstańczych i ataków na instytucje państwowe nad propagandą słowną i pisemną w procesie rekrutowania nowych zwolenników anarchizmu były obecne w ruchu co najmniej od początku lat 70. XIX wieku. Autorem pojęcia propaganda czynem był najprawdopodobniej Carlo Pisacane, który twierdził, że:

.

Podobny sens ma wygłoszona trzy lata wcześniej opinia Michaiła Bakunina, który mówił o „głoszeniu zasad poprzez fakty”^[1], oraz koncepcja „propagandy faktów”, jaka w 1873 pojawiał się u Piotra Kropotkina^[1]. W tym samym Paul Brousse twierdził, iż „propagandy rewolucyjnej nie robi się tylko piórem czy słowem”^[1].

W czasie kongresu Międzynarodówki antyautorytarnej w Bernie w październiku 1876 Carlo Cafiero i Errico Malatesta zaprezentowali koncepcję oddziaływania na masy poprzez „propagandę czynem”, definiowaną przez Malatestę jako organizację zbrojnych wystąpień oraz sabotaż^[1]. W tym samym roku włoscy anarchiści wydali proklamację, w której akcje bezpośrednie zostały przedstawione jako najskuteczniejsze środki propagandowe w procesie pozyskiwania nowych zwolenników i politycznej edukacji mas^[2]. Wiosną roku następnego Malatesta usiłował na czele trzydziestu anarchistów założyć bazę operacyjną w prowincji Campania, w górskim rejonie kojarzonym z działalnością band zbójeckich. Jego grupa zajęła dwie wsie, bezskutecznie usiłując nakłonić ich mieszkańców do przeprowadzenia ekspropriacji i ogłaszając powstanie „republiki społecznej”. Po sześciu dniach przedsięwzięcie anarchistów zostało rozbite przez policję^[3]. W związku z poniesioną klęską w roku następnym Andrea Costa, jeden z teoretyków włoskiego anarchizmu, ogłosił rezygnację organizacji z wywoływania za wszelką cenę nowego powstania zbrojnego. Jednak od tego samego roku 1878 zaczęła upowszechniać się taktyka czynu indywidualnego, który miał zastąpić „czyn powstańczy”^[4].

Koncepcja czynu indywidualnego zakładała podjęcie przez świadomego anarchistę działań uderzających bezpośrednio w instytucje współczesnego mu ustroju politycznego, związane z nimi osoby lub obiekty^[5]. Bardzo szybko czyn indywidualny stał się tożsamy z dokonaniem aktu terrorystycznego. Wśród czynników, jakie przeważyły o tym fakcie, Daniel Grinberg wymienia upowszechnienie się na zachodzie wiedzy o działalności rosyjskiej Narodnej Woli, fascynację dynamitem i możliwościami jego zastosowania, chęć wyraźnego odróżnienia się od ruchu socjalistycznego oraz niezadowolenie z efektów dotychczasowej działalności prowadzonej tradycyjnymi metodami^[5].

Praktyka

W 1878 miały miejsce cztery zamachy na władców europejskich: Max Hödel i Eduard Nobiling usiłowali, niezależnie od siebie, zabić Wilhelma I, Juan Oliva Moncassi zorganizował zamach na Alfonsa XII, zaś Giovanni Passannante – na Humberta I^[6]. Wydarzenia te skłoniły rządy krajów, gdzie miały miejsce ataki, do represji wymierzonych przeciw anarchistom. Z tego powodu we wrześniu 1880 kolejny zjazd anarchistyczny podjął dyskusję nad skutecznością propagandy czynem. Zjazd poparł w pełni jej założenia i ogłosił jako cel działania „całkowite zniszczenie obecnych instytucji przy użyciu siły”^[7]. Stanowisko to potwierdził w roku następnym kongres anarchistów w Londynie^[8]. Zgodnie z jego rekomendacją na łamach prasy anarchistycznej zaczęły również pojawiać się materiały mające praktycznie wspierać chętnych do dokonania „czynu indywidualnego” (np. instrukcje przygotowywania bomb, informacje o możliwościach zakupu potrzebnych chemikaliów)^[9].

Od 1882 na terytorium Francji, Austro-Węgier, Niemiec i Hiszpanii miał miejsce szereg wystąpień anarchistycznych o charakterze „czynów indywidualnych” (zabójstwa „burżujów”, urzędników państwowych i policjantów, ataki na komisariaty policji)^[10]. O ile jednak w krajach niemieckojęzycznych fala represji państwowych doprowadziła do 1884 do praktycznego rozbicia organizacji anarchistycznych, zamachy trwały nadal we Francji, Hiszpanii oraz w Stanach Zjednoczonych^[11]. Nie jest jednak jasne, ile z nich było dziełem anarchistów, do ilu zaś doszło za sprawą prowokacji policyjnych^[12].

Propaganda czynu nigdy nie została uznana za podstawową formę działania, natomiast nieskuteczność tego typu taktyki sprawiła, iż od końca lat 80. była ona coraz częściej podawana w wątpliwość i odrzucana przez aktywistów anarchistycznych^[13]. Na przełomie XIX i XX wieku zdecydowanie wzrosła przy tym liczba zwolenników działania bez przemocy. Nie zmieniało to faktu, iż organizatorzy zamachów, którzy zostali z tego powodu skazani na śmierć i straceni, byli nadal traktowani jako męczennicy ruchu^[13].

Przypisy

Bibliografia

• D. Grinberg: Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870–1914. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.
• J. Tomasiewicz: Terroryzm na tle przemocy politycznej (Zarys encyklopedyczny). Katowice, 2000.