Teoria aktora-sieci

Teoria aktora-sieci, ANT (od ang. actor-network theory) – koncepcja teoretyczno-metodologiczna z zakresu nauk społecznych, wywodząca się z założeń konstruktywistycznych i oparta na dorobku studiów nad nauką i techniką i socjologii wiedzy naukowej. Za jej twórców uznawani są Michel Callon, Bruno Latour i John Law[1]. ANT jest dyskutowana i stosowana między innymi w ramach filozofii[2], socjologii[3], nauk o zarządzaniu[4] oraz pedagogiki[5]. Za pierwszą propozycję ANT uznawany jest[1] artykuł Michela Callona pt. Wprowadzenie do socjologii translacji. Udomowienie przegrzebków i rybacy znad zatoki Saint-Brieuc z 1986 r. (polski przekład z 2013 r)[6]. Późniejsze stadium rozwoju ANT wraz z propozycją metodologii opisano w książce Bruno Latoura Splatając na nowo to, co społeczne z 2005 r. (polski przekład z 2005)[7]. Wśród inspiracji dla ANT wymienia się strukturalizm i semiotykę, szkołę historyczną Annales oraz socjologię nauki Ludwika Flecka[1][2][8].

Założenia

Podstawowym składnikiem jest aktant, czyli czynnik działający na inne czynniki. Aktant może być zarówno człowiekiem (aktorem społecznym, jak w innych koncepcjach socjologicznych) jak i przedmiotem, bakterią lub koncepcją. W terminologii ANT określa się ich odpowiednio jako czynniki ludzkie i pozaludzkie. Aktanci działają na siebie nawzajem, tworząc układ aktorów-sieci, od których pochodzi nazwa teorii[3]. W zależności od kontekstu badania dany aktant może być rozbijany na bardziej złożony układ aktorów-sieci (np. uniwersytet może być analizowany jako układ relacji między budynkami, personelem, stroną internetową i opisami uniwersytetu głoszonymi przez profesurę).

Jednym z założeń różniących ANT od innych teorii socjologicznych jest założenie o sprawczości czynników pozaludzkich, zgodnie z którym działanie bytów innych niż ludzie musi być analizowane na równi z ludzkim. ANT podkreśla, że ważne są sieci materialno-semiotyczne, a nie same przedmioty. Przykładowo: rozmowa telefoniczna nie jest tylko interakcją dwojga ludzi, ale złożoną siecią, w której agentami są także telefony, łącza, pewne koncepcje, idee czy dorozumiane założenia kulturowe i należy traktować je jako całość. Niektóre rodzaje agentów czasem działają jak przedmioty, czasem jak osobne jednostki, a czasem występują w relacjach sieciowych (np. banki)[8].

Nowi aktanci są włączani do istniejących sieci poprzez tak zwane próby sił. Przykładem mogą być eksperymenty naukowe Louisa Pasteura, które – według ANT – zdefiniowały cechy bakterii mlekowych oraz ich powiązania (np. z przemysłem mleczarskim i mikrobiologią francuską)[9].

ANT należy do teorii relacyjnych, co oznacza, że zakłada konieczność ustawicznego podtrzymywania istniejących aktorów-sieci. W ramach stabilizacji połączeń między aktantami tworzą się tak zwane czarne skrzynki, czyli aktanci opisywani jedynie przez dane wejścia i wyjścia, bez potrzeby rozbijania na mniejsze fragmenty. Koncepcja czarnych skrzynek trafiła do ANT ze studiów nad nauką i techniką, a pośrednio z cybernetyki[10].

Ewolucja ANT

W latach osiemdziesiątych XX wieku konstruktywizm w naukach społecznych rozwijał się pod wpływem mocnego programu socjologii wiedzy oraz prac empirycznych związanych z badaniami etnograficznymi realizowanymi w laboratoriach[1]. Jedną z tych prac empirycznych było Laboratory Life autorstwa Bruno Latoura i Steve'a Woolgara wydane w 1979 roku i wznowione z poprawkami w 1986[11]. W tym samym roku Michel Callon opublikował artykuł Wprowadzenie do socjologii translacji. Udomowienie przegrzebków i rybacy znad zatoki Saint -Brieuc, w którym zaproponował, by założenia Mocnego Programu Edynburskiego rozszerzyć o sprawczość czynników pozaludzkich. Podobne tezy stawiali też Latour z Woolgarem w nowych wydaniach Laboratory Life oraz Latour w pracy Science in Action z 1988 roku[12]. Na tym etapie rozwoju ANT nie była jeszcze teorią ogólnosocjologiczną, bo jej zastosowanie ograniczało się do kręgu problemów związanych z konstruktywistyczną socjologią nauki i techniki[1][8].

W 1993 roku Latour opublikował książkę Nigdy nie byliśmy nowocześni (polskie tłum. z 2011), w której krytykował dychotomię między Naturą a Społeczeństwem, wskazując na konieczność włączenia obu aspektów w analizie katastrof ekologicznych, problemów postępów nauki i innych zjawisk związanych z rozwojem społeczeństw. Książka była dyskutowana wśród badaczy i badaczek spoza kręgu studiów nad nauką i techniką. Nadzieja Panory Latoura z 1999 roku (polskie tłum. z 2013) stanowi zbiór esejów powstały w reakcji na wojny o naukę, w którym usystematyzowano również etapy stabilizacji czarnych skrzynek, różnice w połączeniach między aktantami (mediacja kontra translacja) oraz przedstawiono przykład zastosowania ANT w badaniu ekologów i gleboznawców[8]. Splatając na nowo to, co społeczne to ostatnia propozycja Latoura (oryg. 2005, tłum. z 2010) szczegółowo związana z ANT i uznawana jednocześnie za najpełniejszy wykład założeń i metodologii[2][8].

Od momentu wydania Splatając..., ANT jest jedną z najczęściej przywoływanych koncepcji wywodzących się ze studiów nad nauką i techniką[1][8], omawianą również w podręcznikach socjologii ogólnej jako przykład teorii post-konstruktywistycznych[13]. Z uwagi na istotną rolę czynników biologicznych i materialnych, ANT często jest stosowana do analiz przebiegu katastrof ekologicznych i zmian związanych z nowymi technologiami[1]. Zastosowania, krytyki i nawiązania do ANT zebrane przez Johna Lawa do 2004 roku obejmują kilkadziesiąt pozycji[14].

Recepcja w Polsce

Istotne znaczenie dla recepcji ANT w Polsce miały przekłady dokonane przez autorów związanych z toruńską szkołą konstruktywistyczną[15] (przekłady Splatając..., Nadziei Pandory, Wprowadzenia do socjologii translacji, monografia nt. koncepcji Latoura[8], przekłady pojedynczych artykułów i komentarze). Autorzy związani z tym kręgiem (m.in. Aleksandra Derra, Ewa Bińczyk, Krzysztof Abriszewski, Tomasz Markiewka, Łukasz Afeltowicz) skupili się na filozoficznych aspektach ANT, rozszerzając je o kwestie kulturoznawcze[8] i związane z ryzykiem ekologicznym[16].

Inne przekłady zostały dokonane przez autorów związanych z „Krytyką Polityczną” (Maciej Gdula, Agata Czarnacka), którzy przetłumaczyli Nigdy nie byliśmy nowocześni oraz Politykę natury. Maciej Gdula dyskutował też rolę ANT wśród współczesnych teorii socjologicznych i politycznych[17].

Wśród prac empirycznych stosujących ANT wymienić można badania ADHD jako kontrowersji medycznej zrealizowane przez Michała Wróblewskiego (2011)[18] oraz studium kontrowersji ekologicznej wokół gazu łupkowego autorstwa Agaty Stasik (2015)[19].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g SergioS. Sismondo SergioS., Introduction to Science and Technology Studies, Wiley-Blackwell, 2010, ISBN 978-1405187657 .
  2. ↑ a b c GrahamG. Harman GrahamG., Prince of Networks, Re.press: Anamnesis, 2009, ISBN 978-0-9805440-6-0 .
  3. ↑ a b BrunoB. Latour BrunoB., Reassembling the Social: An introduction to Actor-Network-Theory, Oxford, UK; New York, NY: Oxford University Press, 2005, ISBN 978-0199256051 .
  4. ↑ BarbaraB. Czarniawska BarbaraB., Trochę inna teoria organizacji. Organizowanie jako konstrukcja sieci działań, Poltext, 2013 .
  5. ↑ TaraT. Fenwick TaraT., RichardR. Edwards RichardR. (red.), Actor-Network Theory in Education, Routledge, 2010 .
  6. ↑ MichelM. Callon MichelM., Wprowadzenie do socjologii translacji, [w:] EwaE. Bińczyk, AleksandraA. Derra (red.), Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2014 .
  7. ↑ BrunoB. Latour BrunoB., Splatając na nowo to, co społeczne, Kraków: Universitas, 2010, ISBN 83-242-0986-7 .
  8. ↑ a b c d e f g h KrzysztofK. Abriszewski KrzysztofK., Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych "Universitas", 2008, ISBN 83-242-0962-X .
  9. ↑ BrunoB. Latour BrunoB., The Pasteurization of France, Harvard University Press, 1993, ISBN 978-0-674-65761-8 .
  10. ↑ BrunoB. Latour BrunoB., Nadzieja Pandory, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013, ISBN 83-231-3140-6 .
  11. ↑ BrunoB. Latour BrunoB., SteveS. Woolgar SteveS., Laboratory Life, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1986 .
  12. ↑ BrunoB. Latour BrunoB., Science in Action, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1988 .
  13. ↑ AnthonyA. Giddens AnthonyA., PhillipP. Sutton PhillipP., Socjologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012 .
  14. ↑ The Actor Network Resource: Thematic List of Publications [online], www.lancaster.ac.uk [dostęp 2016-07-08] .
  15. ↑ Toruńska szkoła konstruktywistyczna. Manifest, „Przegląd Kulturoznawczy (1)”, 2013, s. 6-7 .
  16. ↑ EwaE. Bińczyk EwaE., Technonauka w społeczeństwie ryzyka, Warszawa: Oficyna Naukowa, 2012, ISBN 978-83-7737-020-9 .
  17. ↑ MaciejM. Gdula MaciejM., LechL. Nijakowski LechL., Oprogramowanie rzeczywistości społecznej, Warszawa: Krytyka Polityczna, 2014 .
  18. ↑ MichałM. Wróblewski MichałM., Choroba jako hybryda. ADHD w świetle teorii aktora-sieci i asocjologii, „Studia Socjologiczne (4)”, 2011 .
  19. ↑ AgataA. Stasik AgataA., Ocena ryzyka i niepewności związanych z nowymi technologiami jako wyzwanie dla demokracji.Kontrowersje wokół wydobywania gazu łupkowego w Polsce. [online], 16 marca 2015 [dostęp 2016-07-08]  (pol.).

Bibliografia

  • Krzysztof Abriszewski (2008). Poznanie, zbiorowość, polityka. Analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, seria Horyzonty Nowoczesności, s. 398, ISBN 978-83-242-0962-0
  • Krzysztof Abriszewski (2010). Inny sposób myślenia, "Kultura popularna" nr 3-4, s. 126-138.
  • Michel Callon (1986). "Some Elements of a Sociology of Translation: Domestication of the Scallops and the Fishermen of St Brieuc Bay." w; John Law (red.), Power, Action and Belief: A New Sociology of Knowledge (London: Routledge & Kegan Paul).
  • Bruno Latour (1987). Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers Through Society (Milton Keynes: Open University Press).
  • Bruno Latour (2010). Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, tłum. K. Abriszewski, A. Derra, Kraków 2010, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, seria Horyzonty Nowoczesności.
  • John Law i John Hassard (red) (1999). Actor Network Theory and After (Oxford and Keele: Blackwell and the Sociological Review).
  • John Law (1992). (publikacja internetowa "Notes on the Theory of the Actor Network: Ordering, Strategy, and Heterogeneity", 2012-02-05 niedostępna)
  • John Law (1987). "Technology and Heterogeneous Engineering: The Case of Portuguese Expansion." w; W.E. Bijker, T.P. Hughes, and T.J. Pinch (red.), The Social Construction of Technological Systems: New Directions in the Sociology and History of Technology (Cambridge, MA: MIT Press).

Linki zewnętrzne

  • John Law – różne artykuły (en)
  • Artykuł Krzysztofa Abriszewskiego przedstawiający najważniejsze elementy ANT
  • Przykładowy grant badawczy z zakresu ANT realizowany w Polsce.
Encyklopedia internetowa (teoria):