Wojna o księstwo halicko-włodzimierskie (1340–1392)

Wojna o Księstwo halicko-włodzimierskie w latach 1340–1392 Księstwo to było najbardziej na zachód wysuniętym księstwem ruskim. Zajmowało tereny dawnych księstw: księstwa halickiego (z stolicą w Haliczu) i księstwa wołyńskiego (z stolicą w Włodzimierzu). Oprócz nich w skład księstwa wchodziło Podlasie, Ruś Czarna (z Grodnem), Księstwo Chełmskie i Księstwo Bełskie.

Geneza wojny

7 kwietnia 1340 bojarzy otruli księcia halicko-włodzimierskiego Jerzego II Bolesława Trojdenowicza. W związku z tym, że był spokrewniony zarówno z Kazimierzem Wielkim, jak i książętami litewskimi przez Trojdena I czerskiego i wielkiego księcia litewskiego Giedymina, obie strony rościły sobie pretensje do zwolnionego tronu księstwa.

Polacy powoływali się na więzy krwi pomiędzy Piastami mazowieckimi i kujawskimi oraz na obietnicę księcia Jerzego II Bolesława przekazania tronu Kazimierzowi Wielkiemu, w razie bezpotomnej śmierci danej na zjeździe w Wyszehradzie w 1338 lub 1339 roku^[1].

Największe prawa do księstwa mieli bracia zamordowanego – książęta mazowieccy: Siemowit III i Kazimierz I. W układzie z Kazimierzem Wielkim zrzekli się jednak oni praw do spadku za wynagrodzeniem pieniężnym^[2].

Pretensje Litwinów wynikały z faktu małżeństwa syna Giedymina – księcia litewskiego Lubarta z córką księcia włodzimierskiego Andrieja Jurijewicza.

Do sporu dołączyli Węgrzy wspierający początkowo Polaków, a liczący na przejęcie tronu polskiego w przypadku braku męskiego potomka Kazimierza Wielkiego.

Być może do zbrojnego sporu o księstwo halicko-włodzimierskie nie doszłoby, gdyby nie śmierć w 1339 królowej Aldony Anny – żony Kazimierza Wielkiego, a córki Giedymina, która była jedynym łącznikiem pomiędzy Polską a Litwą. Na zaostrzenie konfliktu wpłynęła zapewne również śmierć Giedymina w 1341, utrzymującego poprawne stosunki z Polską.

Początkowy okres wojny (1340–1348)

W pierwszej połowie 1340 Litwini zajęli północną część księstwa z Włodzimierzem, Bełzem i Chełmem.

Kazimierz Wielki z garstką rycerstwa wyruszył na Lwów, który był najważniejszym ośrodkiem Rusi Halickiej. 16 kwietnia 1340 roku spalił zamek i zajął miasto, obsadzając je polską załogą, a osiadłym Niemcom powierzył obronę. Władzę królewską uznała tylko część bojarów. Jeden z nich, starosta halicko-wołyński Dymitr Detko, przy poparciu Lubarta Dymitra Gedyminowicza, przywołał na pomoc Tatarów^[3].

W styczniu i lutym 1341 roku nastąpił wielki najazd Tatarów w którym uczestniczyli zbuntowani bojarzy. Został odparty dopiero nad Wisłą. W czerwcu Kazimierz podjął nową wyprawę pokonując bojarów i uwolnił Ruś z lenna tatarskiego. Jan Długosz, opisuje ją słowami: „W dzień Narodzenia św. Jana Chrzciciela prowadzi wojsko zebrane ze wszystkich ziem na Ruś i zdobywa, zagarnia pod swoje panowanie, szczególnie, że niektórzy dobrowolnie się poddawali – zamki i miasta zarówno w Przemyślu, jak Haliczu, Łucku, Włodzimierzu, Sanoku, Lubaczowie, Trembowli i Tustaniu i pozostałe warownie”. Detko podporządkował się Polsce i został rządcą księstwa halickiego.

Ziemia przemyska i ziemia sanocka zostały przyłączone do Polski na przełomie lat 1345/46 (chociaż niektórzy historycy wskazują na przełom 1340/1341). Miały one być przedmiotem targu – Kazimierz Wielki zgodził się na zatrzymanie przez Litwę Księstwa Halickiego bez tych dwóch ziem, zdobytych przez niego, a w zamian Litwini udzielili mu pomocy wojskowej w wojnie polsko-czeskiej i ataku Kazimierza na Księstwo opawsko-raciborskie w 1345 roku.

Wojna w latach 1349–1366

Kazimierz nie zrezygnował z Rusi Halickiej, jednak do następnej kampanii przygotował się już dużo staranniej:

• w 1348 zawarł pokój namysłowski z Czechami
• zawarł także układ graniczny i handlowy z zakonem krzyżackim
• zawarł układ z Tatarami

Sytuację ułatwiła mu też klęska Litwy poniesiona w 1348 z Krzyżakami w bitwie nad Strawą.

Kampania 1349 zakończyła się sukcesem – Polska zdobyła prawie wszystkie ziemie księstwa halicko-włodzimierskiego z wyjątkiem wschodniej części Wołynia z Łuckiem, oraz Podola.

Nie wykorzystano jednak tego sukcesu – już w 1350 Litwa^{[potrzebny przypis]} odebrała większość zajętych ziem. Zdecydowano się więc na podział: Litwa otrzymała Księstwo Włodzimierskie z Bełzem i Chełmem, a Polska księstwo halickie.

Nie powstrzymało to walk. Litwa dwukrotnie najechała w 1350 Ruś Czerwoną, a wojska polsko-węgierskie również dwukrotnie w 1351 i 1352 Wołyń. Obie wyprawy polsko-węgierskie nie przyniosły znaczących sukcesów. W drugiej Ludwikowi Węgierskiemu udało się uzyskać jedynie wywieszenie flagi węgierskiej zamiast litewskiej w Bełzie, jako znaku formalnego hołdu księcia bełskiego Jerzego Narymuntowicza (grodu nie udało się zdobyć).

W 1352 Kazimierz zorganizował również odrębną wyprawę przeciw Litwie. Zakończyła się ona rozejmem, mającym obowiązywać do 24 czerwca 1355. Jest to najstarszy spisany i zachowany układ polsko-litewski. Podzielono w nim m.in. Ruś Halicko-Włodzimierską – Polska otrzymała ziemię halicką, przemyską i sanocką, a Litwa włodzimierską, łucką, bełską, chełmską i brzeską. Krzemieniec, należący do księcia Jerzego Narymuntowicza, został kondominium polsko-litewskim. Układ ten nie utrzymał się długo – został zerwany przez Lubarta w 1353, który m.in. najechał Zawichost. Jednak, nie licząc drobnych wypraw, spokój utrzymywał się aż do 1366. Było to związane z rozwiązywaniem problemów z Krzyżakami i chrystianizacją Litwy.

Dopiero w 1366 Polacy przeprowadzili wielką wyprawę zakończoną sukcesem (wojska polskie zdobyły m.in. Włodzimierz, Łuck, Bełz, Chełm) i podpisaniem kolejnego układu jesienią 1366, tym razem pokojowego. Lubart otrzymał ziemię łucką i część ziemi włodzimierskiej. Do Polski przyłączono ziemię chełmską, bełską (obie oddano w lenno Jerzemu Narymuntowiczowi), pozostałą część włodzimierskiej (otrzymał ją w lenno Aleksander Koriatowicz), oraz część południowego Wołynia z Krzemieńcem, Peremylem, Oleskiem i Łopatynem (włączone bezpośrednio do Rusi Czerwonej).

KSIĘSTWO HALICKO-WOŁYŃSKIE (KHW)
W DRUGIEJ POŁOWIE XIII I NA POCZĄTKU XIV WIEKU

KHW
w połowie XIII w.

Rozwój terytorialny
KHW
(lata zależności)

Pozostałe
księstwa

Złota Orda

Królestwo
Węgier

Królestwo
Polskie

Państwo
Zakonne

Wielkie Księstwo
Litewskie

Granice ziem
i udzielnych
księstw

Główne
szlaki
handlowe

Granice
księstw
ruskich

„Grody stołeczne”

Kijów

Czernihów

Perejasław

Grodno

Pińsk

Turów

Włodzimierz

Halicz

Mińsk

Słuck

Dąbrowica

Stepań

Horczewsk

Owrucz

Korosteń

Nowogród
Wołyński

Kołodiażyn

Hubin

Międzybuż

Nowogródek

Wołkowysk

Radowce

Mukaczewo

Koszyce

Sandomierz

Lublin

Chełm

Czerwień

Sutejsk

Wizna

Bielsk

Drohiczyn

Kamieniec

Kobryń

Brześć

Włodawa

Luboml

Bełz

Dźwinogród

Lwów

Busk

Przemyśl

Jarosław

Sanok

Sambor

Łuck

Dorohobuż

Peresopnica

Dubno

Krzemieniec

Zasław

Trembowla

Kołomyja

Wasylów

Czerniowce

Chocim

Kuczełmyn

Uszyca

Księstwo


Kijowskie

Księstwo
Turowsko-Pińskie

Księstwo połockie

Ruś Czarna

Zakarpacie

(1230 – 1240)

(lata 1230-te)

(1252 - 1254)

(1280 – 1320)

(1289 – 1302)

(1251 – 1252)

(1254)

Księstwo Halickie

Ziemia


brzeska

Ziemia

Czerwieńsko-
-Chełmska

Księstwo


Wołyńskie

Księstwo
Bełskie

Księstwo






Łuckie

rz. Dniepr

rz. Boh

rz. Dniestr

rz. Prut

rz. Seret

rz. Cisa

rz. Wisła

rz. San

rz. Bug

rz. Niemen

rz Prypeć

rz. Wieprz

Końcowy okres wojny w latach 1370–1392

Zaraz po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 Litwini^{[potrzebny przypis]} zaatakowali księstwa: włodzimierskie, bełskie i chełmskie. Jeden z lenników – Aleksander Koriatowicz przebywał wówczas w Krakowie, nie brał udziału w walkach, utracił księstwo i przeniósł się na Podole (Księstwo Podolskie). Drugi – Jerzy Narymuntowicz, przyłączył się do wojsk litewskich. W wyniku tego ataku Litwa odzyskała wszystkie utracone ziemie.

W roku 1377 Ludwik Węgierski zorganizował zwycięską wyprawę, w której zdobyto Bełz, Chełm, Horodło. Jako władcę Rusi wskutek kompromisu polsko-węgierskiego osadzono księcia opolskiego Władysława Opolczyka, jednak kraj został praktycznie opanowany przez Węgrów, którzy osadzili wszędzie swoich starostów. Ziemię włodzimierską i łucką oddano powtórnie Lubartowi, który został lennikiem Ludwika. Jerzy Narymuntowicz został usunięty ze swojego lenna, a otrzymał w zamian wołost lubaczowską.

Po śmierci Ludwika w 1382, Lubart nie przystąpił już do walki, lecz odzyskał ziemię pokojowo, wykupując po prostu od starostów węgierskich Olesko, Horodło, Łopatyn, Krzemieniec, Peremyl i Siestratyn.

W 1387 Jadwiga Andegaweńska podjęła wyprawę wojenną, wskutek której praktycznie pokojowo (z wyjątkiem Halicza, który był oblegany i zdobyty przez wojska polsko-litewskie) usunięto starostów węgierskich, a całą Ruś Halicką przyłączono do Polski. Współpraca w tym przypadku Polski i Litwy była skutkiem unii w Krewie.

W kolejnych latach Polska skupiła się głównie na zdobyciu również Wołynia. W 1386 syn Lubarta, książę włodzimierski i łucki Fedor Lubartowicz złożył hołd Jagielle i Jadwidze. Król rozpoczął ograniczanie jego władzy:

• spod władzy Fedora wyłączono część księstwa, zarządzaną przez Fedora Daniłowicza (Ostrogskiego) i zmieniono w bezpośrednie lenno Polski
• w 1387 odebrano Fedorowi Lubartowiczowi ziemię łucką na rzecz Witolda
• w 1393 odebrano Fedorowi ziemię włodzimierską na rzecz księcia litewskiego Witolda

W ten sposób Witold zdobył dla Litwy Wołyń, uzyskując ziemię włodzimierską i łucką. Było to wynagrodzenie za opuszczenie przez niego Krzyżaków, uzgodnione między nim a Jagiełłą w podpisanej w 1392 ugodzie w Ostrowie.

Tak więc skutkiem całej serii wojen było zdobycie przez Polskę ziemi halickiej, a przez Litwę – ziemi wołyńskiej.

Przypisy

Bibliografia

• GrzegorzG. Błaszczyk GrzegorzG., Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych do współczesności. Tom I. Trudne początki, Poznań: Wydaw. Naukowe UAM, 1998, ISBN 83-232-0839-5, ISBN 83-232-0838-7, OCLC 749869916 .brak strony (książka)
• HenrykH. Paszkiewicz HenrykH., Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, AnnaA. Kucińska-Kucharczyk (oprac.), Kraków: Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, 2002, ISBN 83-88385-05-4, OCLC 830373161 .brak strony (książka)
• Jerzy Wyrozumski: Kazimierz Wielki. Kraków, 2004. ISBN 83-04-04688-1.