Kościół obronny

Kościół obronny lub warowny (także: cerkiew, zbór, synagoga itd.) – budowla sakralna, której podczas wznoszenia nadano cechy militarne, umożliwiające w razie potrzeby długotrwałą obronę dzięki grubym murom, wyposażeniu w górnych kondygnacjach w strzelnice, niewielkim oknom, które także można było łatwo zamienić w otwory strzelnicze itd. Kościoły mogły być też dodatkowo otaczane budowlami o charakterze obronnym (wałami) i wyposażenie już istniejących murów w urządzenia obronne jak obronne bramy, bastiony itp.). Budowle o tym charakterze występowały zarówno jako uzupełnienie fortyfikacji miast, klasztorów, jak i jako samodzielne punkty oporu. Powstawały od wczesnego średniowiecza aż po XVII[1] – XVIII wiek[2].

Budowle religijne (w tym kościoły) były otaczane dziełami obronnymi, bez naruszania zasadniczej formy pierwotnego budynku; samym budynkom przydawano instalacje obronne; bądź czyniono jedno i drugie. Wszystkie te formy inkastelacji były działaniem wtórnym; natomiast najbardziej typowe kościoły obronne były inkastelowane pierwotnie, czyli od samego początku przygotowane były do pełnienia także funkcji obronnych, poza sakralnymi[2][3].

Prawdopodobnie w Europie Środkowej i Skandynawii większość wczesnych kościołów miała charakter obronny, o czym może świadczyć sama etymologia polskiego słowa kościół, wywodzącego się ostatecznie z łacińskiego terminu castellum oznaczającego „zamek” (por. kasztel). Dotyczyło to zarówno murowanych kościołów romańskich, gotyckich czy renesansowych, jak i kościołów drewnianych, także z epok późniejszych. W ich przypadku charakter obronny posiadała zazwyczaj wolno stojąca dzwonnica, często wyposażona w hurdycje[1][4].

Nierzadko kościoły i kościelne zespoły warowne posiadały bardzo zaawansowane, jak na swój czas i miejsce, urządzenia obronne. Przykładowo, w Polsce, wieża jako element obronny (wieża obronna i związany z nią obronny system wieżowy) został wprowadzona najpierw za pośrednictwem romańskich kościołów[5]. Innym przykładem z ziem polskich bardzo nowoczesnej formy jest oktagonalna baszta w zespole katedry fromborskiej[6]. Fromborski zespół katedralny jest prawdopodobnie najświetniejszym przykładem zachowanej w Polsce kościelnej warowni[7].

W średniowiecznej Europie kościoły warowne często pełniły rolę schronienia dla ludności zamieszkującej tereny słabiej zaludnione, podobną funkcję w wielu regionach pełniły także warowne cmentarze i ufortyfikowane klasztory[1], budowane od Francji i Niemiec po ziemie ruskie Rzeczypospolitej[4].

Według jednego ze spisów, w Polsce znajduje się 17 średniowiecznych kościołów obronnych[7]. Przykładowe kościoły tego typu w Polsce (tak współczesnej, jak historycznej) to m.in.: Kolegiata w Tumie, Kościół św. Andrzeja w Krakowie, bazylika w Czerwińsku, kościół NMP w Inowrocławiu, kościół św. Mikołaja w Żarnowie, kościół św. Mikołaja w Bóbrce (dzisiejsza Ukraina) czy kościół św. Jana Chrzciciela w Prandocinie. Ślady dawnych fortyfikacji, najczęściej w postaci murów i wież otaczających przebudowany w późniejszych wiekach kościół, zachowały się także m.in. w opactwie Benedyktynów w Tyńcu, klasztorze w Mstowie, bazylice w Przeworsku, kościele św. Mikołaja i Stanisława biskupa w Jarosławiu, a także w postaci zrujnowanego kościoła Wniebowzięcia NMP w Buszczu oraz, odbudowanego po II wojnie światowej, kościoła św. Wawrzyńca w Kleczkowie[4].

Na dzisiejszej Białorusi zachowało się przynajmniej czternaście świątyń obronnych, m.in. cerkiew troicka w Białej Cerkwi, kościół św. Michała Archanioła w Gnieźnie, Kościół Wniebowzięcia NMP w Derewnie, dawny zbór kalwiński w Zasławiu, Kościół Trójcy Przenajświętszej w Iszkołdzi, Kościół św. Jana Chrzciciela w Komajach, Cerkiew Narodzenia Matki Bożej w Murowance, sobór Świętych Borysa i Gleba w Nowogródku, ruiny zboru kalwińskiego w Kuchcicach, kościół św. Michała Archanioła w Smorgoniach, cerkiew św. Michała Archanioła w Synkowiczach i kościół Świętej Trójcy w Czarnawczycach[8].

Około stu ufortyfikowanych kościołów i klasztorów istniało także w Wielkiej Brytanii, głównie na pograniczu angielsko-szkockim i angielsko-walijskim, jednak tylko niewielka część z nich zachowała się do współczesności[9].

Galeria

Zobacz też

Zobacz multimedia związane z tematem: Kościół obronny

Przypisy

  1. ↑ a b c BenonB. Miśkiewicz BenonB., Rozwój stałych punktów oporu w Polsce do połowy XV wieku, „Prace Wydziału Filozoficzno-Historycznego / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seria Historia”, 17, Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 1964, s. 207–216 .
  2. ↑ a b Bogdanowski 1996 ↓, s. 529.
  3. ↑ Harrison 2004 ↓, s. 4.
  4. ↑ a b c EmmanuelE. Świeykowski EmmanuelE., Kościoły i cmentarze warowne w Polsce: recenzja, „Kwartalnik Historyczny”, XXII (1), Lwów: Towarzystwo Historyczne, 1908, ISBN 978-5-87634-744-2 [dostęp 2017-11-15]  (pol.).
  5. ↑ Bogdanowski 1996 ↓, s. 60.
  6. ↑ Bogdanowski 1996 ↓, s. 59.
  7. ↑ a b Armin Mikos von Rohrscheidt. Obiekty obronne okresu średniowiecza w Polsce jako destynacje i atrakcje turystyki kulturowej. „Idō - Ruch dla Kultury: rocznik naukowy”. 10, s. 102-117, 2010. 
  8. ↑ Оборонительные храмы [online], Глобус Беларуси, 2017 [dostęp 2017-11-15]  (ros.).
  9. ↑ PhilipP. Davis PhilipP., The Gatehouse website list of medieval Fortified Ecclesiastical Sites (churches and monastries) in England [online], Gatehouse, 10 kwietnia 2015 [dostęp 2017-11-15]  (ang.).

Bibliografia

  • Janusz Bogdanowski: Architektura obronna w krajobrazie Polski od Biskupina do Westerplatte. Warszawa-Kraków: PWN, 1996.
  • Peter Harrison: Castles of God: fortified religious buildings of the world. Woodbridge, Suffolk, UK Rochester, NY: Boydell Press, 2004. ISBN 978-1843830665. (ang.).
Kontrola autorytatywna (kościół):
  • LCCN: sh96005561
  • GND: 4064993-3
  • J9U: 987007553892005171