Swarożyc
| bóg ognia | |||
| Inne imiona | Swarożycz | ||
|---|---|---|---|
| Występowanie | |||
| Wcielenie zwierzęce | Odyniec | ||
| Szczególne miejsce kultu | Radogoszcz | ||
| Odpowiednik | Agni (wedyjski) | ||
| Rodzina | |||
| Ojciec | |||
| Rodzeństwo | |||
| |||
Swarożyc (łac.: Zuarasiz, Zuarasici, st.rus.: Сварожиць, ros.: Сварожиц [ˈsvarɔːʒiʦ]), Swarożycz (st.rus.: Сварожичь, ros.: Сварожич [ˈsvarɔːʒitɕ]) – słowiański bóg ognia, syn Swaroga. Jeden z niewielu bogów, których kult zaświadczony został na obszarze całej Słowiańszczyzny. Najprawdopodobniej jest tożsamy z Radogostem, rzadziej utożsamiany także z Dadźbogiem.
Etymologia
Teonim Swarożyc pochodzi od teonimu Swaróg z przyrostkiem -yc, -ycz. Według większości badaczy Swaróg związany jest ze słowem swar „kłótnia”, swarzyć się „kłócić się”, a wyrazami pokrewnymi są np. staroangielskie andswaru (→ angielskie swear), staronordyjskie sverja ‘przysięgać’, czy sanskryckie svarati (स्वरति) ‘śpiewać’, ‘brzmieć’, ‘chwalić’[1]. Sugerowano także pokrewieństwo ze staro-wysoko-niemieckim gi-swerc ‘burzowe chmury’, st. ang. sweorc ‘ciemność, chmura, mgła’, niderlandzkim zwerk ‘chmura, pochmurne niebo’, oraz indyjskim svárgas ‘niebo’[1]. Sugerowano też, że Swaróg może być pożyczką z języków indoaryjskich, lecz Słowian i indoaryjczków dzieliła zbyt duża przestrzeń by mieli oni bezpośredni kontakt[1][2].
Przyrostek -yc, -ic (prasłowiańskie *-itj, -iťь) na ogół uznawany jako przyrostek patronimiczny, czyli Swarożyc oznacza dosłownie „syn Swaroga” (jak pan → panicz)[3][4][5][6]. Część badaczy uważa jednak, że przyrostek ten tutaj spełnia funkcję zdrobniającą, a Swarożyc oznacza „młodego, małego Swaroga”, podobnie jak serbskie Djurdjić to nie „syn Djurdja”, lecz „mały Djurdjo”, albo zachowane do XVIII w. połabskie büg oraz büzäc[6]. Aleksander Brückner przywołuje modlitwy litewskie gdzie używa się formy zdrobniałej diewaite zamiast diewe (np. Perkune diewaite)[7].
Źródła
Słowianie połabscy
Swarożyc pierwszy raz pojawia się w tekście dotyczącym Słowian połabskich. Chrześcijański mnich Bruno z Kwerfurtu w liście do króla Henryka II z 1008 r. pisze, aby zakończył sojusz z pogańskimi Wieletami, zawarł pokój z Bolesławem Chrobrym, oraz wznowił misje chrystianizacyjne wśród Słowian:
Jeżeli jednak wolno bez obrazy królewskiej tak mówić, to czyż dobrze jest prześladować chrześcijanina, a mieć w przyjaźni naród pogański? Jakiż związek Chrystusa z Belialem, jakież porównanie światła z ciemnością; jakże się połączą Swarożyc lub diabeł z wodzem świętych, waszym i naszym Maurycym? Jakim sposobem schodzą się święta włócznia i chorągwie diabelskie, żywiące się krwią ludzką? Nie uważaszże za grzech, o królu, że co okropnością jest wymówić, głowa chrześcijańska pada w ofierze pod chorągwią diabelską? Czyż nie lepiej byłoby mieć takiego człowieka wiernym sobie, a z jego pomocą i radą mógłbyś i daninę pobierać i święte chrześcijaństwo w mieście pogańskim zaprowadzać. O jakże chciałbym, żebyś tego o którym mówię, władcę Bolesława miał nie za nieprzyjaciela, lecz za wiernego sobie. Być może, że odpowiesz: chcę.[8]
Henryk II mimo krytyki ze strony kleru kontynuował sojusz z Wieletami. Z tego powodu około roku 1018 biskup i kronikarz Thietmar z Merseburga krytykując sojusz z poganami pokrótce opisuje ich religię w swojej Kronice:
Jest w kraju Redarów pewien gród o trójkątnym kształcie i trzy zawierający bramy, zwany Redgoszczą [Riedegost], który otacza zewsząd wielka puszcza ręką mieszkańców nietknięta i czczona. Dwie bramy tego grodu stoją otworem dla wszystkich wchodzących, trzecia od strony wschodniej jest najmniejsza i wskazuje ścieżkę ku obok położonemu i z wyglądu bardzo straszliwemu jezioru. W ogrodzie nic nie ma poza świątynią zbudowaną przemyślnie z drzewa, która jako podwaliny ma poroża różnych zwierząt. Jej ściany zewnętrzne zdobią różne wizerunki bogów i bogiń, jak to mogą rozpoznać patrzący. Wewnątrz zaś stojąbogowie ludzką zrobieni ręką ozdobieni straszliwie w hełmy, pancerze z wyrytymi poszczególnymi imionami. Pierwszy pośród nich nazywa się Swarożyc (łac.: Zuarasici) i ponad innymi przez wszystkich pogan jest szanowany i czczony. Znajdują się tamże ich znaki (sztandary?[9] [vexilla]), których nigdzie stąd nie zabierają, chyba że są potrzebne na wyprawę wojenną i wtedy niosą je piesi.[10]
Z postacią Swarożyca może być także związany odyniec lub dzik[11], który w kulturach europejskich wiązany jest ze słońcem, wymieniony w dalszej części Kroniki, który wynurzać ma się z jeziora pod Radogoszczą:
Ilekroć grożą im [Wieletom] srogie przeciwności długiej wojny domowej, wychodzi ze wspomnianego jeziora potężny odyniec [oryg. inog] z pianą połyskującą na białych kłach i na oczach wszystkich tarza się z upodobaniem w kałuży wśród straszliwych wstrząsów.[12]
Słowianie wschodni
Swarożyc pojawia się także u Słowian wschodnich w zabytku homiletycznym z XII w. Słowo Chrystolubca: „do ognia modlą się, zowiąc go Swarożyczem”[6], oraz w Słowie św. Jana Chrystosoma: „a inni w Swarożyca wierzą i w Artemidę, którym głupi modlą się i koguty im rżną”[13].
Do Swarożyca może odnosić się także praca Ibn Rosteha Księga drogocennych klejnotów: „Wszyscy są czcicielami ognia, uprawiają najwięcej prosa, przy zbiorach wyrzucają z naczynia proso na łyżkę, wznoszą ją ku niebu; o Panie, tyś jest, co nam dał pożywienie, daj nam i teraz w obfitości”[14]. Jednakże określenie „czciciele ognia” występujące w źródłach arabskich nie zawsze odnosi się do ognia jako bóstwa, lecz jest arabskim określeniem na bałwochwalstwo[9].
Folklor południowosłowiański
W słoweńskiej Styrii znano demona o imieniu Szwarżycz (słoweń.: Švaržič), co dowodzi znajomości kultu Swarożyca wśród Słowian południowych[15]. W 1952 roku chorwacki etnomuzykolog Zvonko Lovrenčević(inne języki) spisał ludową pieśń ze wsi Ciglena niedaleko Bjelovaru, którą przedstawiła Kate Kuntin (ur. 1868). Pieśń ta była śpiewana podczas świąt Bożego Narodzenia w jej rodzinie do 1980 r. tylko w domu, nigdy w kościele[16]:
|
|
Pieśń znała także Ivana Brlić-Mažuranić, która już w 1916 r. umieściła ją, w zmienionej przez siebie formie (Moj božiću Svarožiću, zlatno sunce, bijeli svijet! „Mój bożycu Swarożycu, złote słońce, biały świat!”), w swojej bajce Kako je Potjeh tražio istinu[16].
Nazwy własne
Śladem kultu Swarożyca są także liczne nazwy miejscowe, jak wielkopolski Swarzędz, pomorski Swarożyn (dawniej Swarzyszewo), czeski Svařeň, Svárov, Svaryšov, połabski Swarzyn (obecnie Schwerin), czy ruski Swaryż, a także tabuizowane formy imienia bóstwa obecne w takich nazwach miejscowych jak Twarożna Góra w Polsce, Tvarožná w Czechach, Twarożna w Słowacji, czy Tvarog – ruiny zamku w Dobrovej w Styrii. Dodać należy także dwa zapisy toponomastyczne w ziemi nowogrodzkiej z XV wieku: Svaruzovo i Svaryz[17][18]. W Słowenii zachowało się kilka nazw z rdzeniem Svar-, np. Svarje, Svarošek, hydronim Svarina, czy toponim zapisany jako Zwarocz na północny zachód od Celje. Nazwa miejscowości Sromlje (Swaromel w 1309 r.) pierwotnie odnosiła się do mieszkańców osady Svarom. Wieś Verače w archiwalnych źródłach nazywana była także Tbaraschitzberg lub Wzgórze Swarożyca (słoweń.: Svarožičev hrib), ale dopiero od 1480 roku. Torek niedaleko Senova w 1309 r. nazywany był Twarochem[15].
Interpretacje
Swarożyc interpretowany jest jako bóg ognia[19][20][21]. W mitologiach indoeuropejskich istnieje specjalne bóstwa ognia, które obdarzone są płcią męską, a nawet męską potencją, takie jak Agni czy Atar. Agni rodzi się zapalony przez Indrę od tarcia dwóch żaren: Nieba i Ziemi, co odwołuje się do ognia jako efektu stosunku seksualnego, a Swarożyc jest synem Swaroga, który interpretowany często jest jako bóg nieba, oraz jako bohater kulturowy – kowal, który włada ogniem[20]. Z tym motywem związana jest kujawska pieśń ludowa:
Na podolu w szczyrem polu
stoi kuźnia na kamieniu.
A w tej kuźni kowal kuje,
nigdy ognia nie zgasuje.[20]
Część badaczy uważa też, że Swarożyc jest tożsamy z Dadźbogiem[14][22]. Przemawiać ma za tym fakt, że imię Swarożyc dosłownie oznacza „syn Swaroga”, a w Powieści Dorocznej, która zawiera fragment słowiańskiego tłumaczenia Kroniki Jana Malalasa, Dadźbóg także przedstawiany jest jako syn Swaroga[14]. Dodatkowo, niepewne jest gdzie powstało tłumaczenie Kroniki; według Henryka Łowmiańskiego argumentem za bułgarskim tłumaczeniem Kroniki przemawia fakt, że w języku bułgarskim końcówka -ic, -yc uległa całkowitemu zapomnieniu, przez co w języku bułgarskim Dadźbóg nazywany jest „synem Swarogowym”, a w innych częściach słowiańszczyzny nazywany jest po prostu Swarożycem[23]. Jednak nie ma ogólnej zgody co do takiej interpretacji, a jako argument przeciwko podaje się Słowo św. Jana Chrystosoma, które wymienia zarówno Swarożyca, jak i Dadźboga[19]. W takim przypadku obaj bogowie byliby braćmi, synami Swaroga, Swarożyc byłby odpowiednikiem Agniego, a Dadźbóg odpowiednikiem Surji[19].
Być może Bruno wymienił w swoim liście św. Maurycego, patrona rycerstwa i walki zbrojnej, ponieważ uważał go za chrześcijańskiego odpowiednika Swarożyca[24].
Swarożyc-Radogost
Główny artykuł: Radogost.
Swarożyc najprawdopodobniej tożsamy jest z Radogostem, bogiem wymienionym przez Adama z Bremy jako bóg naczelny Radogoszczy, gdzie według wcześniejszych źródeł bogiem naczelnym miał być Swarożyc, oraz, według Helmolda, bogiem Obodrytów.
Przypisy
- ↑ a b c Vasmer's dictionary : Query result [online], starling.rinet.ru [dostęp 2021-03-14] .
- ↑ Borissoff 2014 ↓, s. 14.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 111.
- ↑ Iwanow i Toporow 1980 ↓.
- ↑ Téra 2009 ↓, s. 320-321.
- ↑ a b c Gieysztor 2006 ↓, s. 171.
- ↑ Brückner 1985 ↓, s. 135.
- ↑ Papłoński 1856 ↓, s. 223-224.
- ↑ a b Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 18.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 167-168.
- ↑ Iwanow i Toporow 2001 ↓.
- ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 132.
- ↑ Brückner 1985 ↓, s. 116.
- ↑ a b c Gieysztor 2006 ↓, s. 175.
- ↑ a b Šmitek 2010 ↓, s. 195.
- ↑ a b Bajuk 2005 ↓.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 172.
- ↑ Strzelczyk 2007 ↓, s. 199.
- ↑ a b c Téra 2009 ↓, s. 68, 320-321.
- ↑ a b c Szyjewski 2003 ↓, s. 109-112.
- ↑ Iwanow i Toporow 1980 ↓, s. 450-456.
- ↑ Váňa 1990 ↓, s. 66.
- ↑ Łowmiański 1979 ↓, s. 95-96.
- ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 170.
Bibliografia
- Aleksander Gieysztor: Mitologia Słowian. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 978-83-235-0234-0.
- Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003. ISBN 83-7318-205-5.
- Aleksander Brückner: Mitologia słowiańska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06245-2.
- Juan Antonio Alvarez-Pedroza: Sources of Slavic Pre-Christian Religion. Leiden: Koninklijke Brill, 2021. ISBN 978-90-04-44138-5. (ang.).
- Michal Téra: Perun: Bůh hromovládce. Červený Kostelec: Pavel Mervart, 2009. ISBN 978-80-86818-82-5. (cz.).
- Zdeněk Váňa: Svět slovanských bohů a démonů. Praga: Panorama, 1990. ISBN 80-7038-187-6. (cz.).
- Henryk Łowmiański: Religia Słowian i jej upadek, w. VI-XII. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979. ISBN 83-01-00033-3.
- Wiaczesław Wsiewołodowicz Iwanow, Władimir Nikołajewicz Toporow: Мифы народов мира. Энциклопедия. T. 2. Moskwa: Советская энциклопедия, 1980. (ros.).
- Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. 2007. ISBN 978-83-7301-973-7.
- Constantine Leo Borissoff. Non-Iranian origin of the Eastern-Slavonic god Xŭrsŭ/Xors. „Studia Mythologica Slavica”. 17, s. 9–36, 2014. DOI: 10.3986/sms.v17i0.1491. ISSN 1581-128X. (ang.).
- Zmago Šmitek. Od staroslovanskega Svarožiča/Radogosta do slovenskega Kresnika. „Studia Mythologica Slavica”. 13, s. 187–197, 2010. DOI: 10.3986/sms.v13i0.1647. ISSN 1581-128X. (słoweń. • ang.).
- Wiaczesław Wsiewołodowicz Iwanow, Władimir Nikołajewicz Toporow: Словенска митологија: Енциклопедијски речник. Świetłana M. Tolstoj, Ljubinko Radenković (red.). Belgrad: Zepter Book World, 2001, s. 484-485. (serb.).
- "Moj božiću Svarožiću, lunaj le!". W: Lidija Bajuk: Zbornik radova s međunarodnoga znanstvenog skupa "Zlatni danci 6 - Život i djelo(vanje) Ivane Brlić-Mažuranić". Ana Pintarić (red.). Osijek: Filozofski fakultet Osijek, 2005, s. 41-67. ISBN 953-6456-58-3. (chorw.).
- Jan Papłoński. „Biblioteka Warszawska”. 4, 1856. Warszawa.
- p
- d
- e
Religia i mitologia Słowian
Encyklopedia internetowa:
- PWN: 3981715
- Britannica: topic/Svarozhich
