Sporysz
 | Ten artykuł dotyczy grzyba. Zobacz też: wieś o tej nazwie w województwie pomorskim oraz Sporysz (dzielnica Żywca). |
Sporysz – przetrwalnik pasożytniczego grzyba buławinki czerwonej (Claviceps purpurea) z rodziny Clavicipitaceae. Grzyb ten atakuje około 400 gatunków roślin z rodziny wiechlinowatych (Poaceae) wywołując chorobę zwaną sporyszem zbóż i traw[1].
Sporysz zawiera wiele alkaloidów – ergotaminę, ergotynę, ergokrystynę[2][3], ergobazynę, aminokwasy: tyrozynę, tryptofan, histydynę, leucynę, kwas asparaginowy, betainę i aminy biogeniczne: histaminę i tyraminę, i inne[4].
Dawniej domieszka sklerot (przetrwalników) sporyszu w ziarnach zbóż i dalej w mące stosowanej do spożycia była przyczyną halucynacji, przykurczów mięśni, prowadzących z powodu niedokrwienia do martwicy tkanek (w szczególności kończyn). Zatrucie sporyszem, czyli ergotyzm, było dawniej określane jako „ogień świętego Antoniego” lub „święty ogień” i prowadziło wielokrotnie do masowych halucynacji i zgonów[5][2], np. w 994 r. w Akwitanii zmarło z tego powodu ok. 40 tys. ludzi[5][6][7][3], a w roku 1951 u wielu mieszkańców francuskiej wsi Pont-Saint-Esprit wystąpiły halucynacje, a śmierć poniosło 7 osób[6]. Był i jest również stosowany jako środek wczesnoporonny i przeciwmigrenowy. Obecnie sporysz prawie nie występuje w zbożach dzięki programom ochrony roślin i oczyszczeniu materiału siewnego.
W dawnej farmacji i zielarstwie sporysz był nazywany Secalis mater, Secale cornutum i Calcar. Wykorzystywano go szeroko w ginekologii i położnictwie. W postaci proszków leczniczych używano go w leczeniu krwawień z dróg rodnych, a w postaci ekstraktów płynnych i nalewek na mięśniaki macicy. Przy pomocy przetworów z przetrwalników buławinki czerwonej przeprowadzano również aborcję[2].
Dziś wykorzystuje się go przy produkcji LSD, jako źródło ergotaminy.
Zobacz też
- spor (sporysz) – demon z mitologii słowiańskiej, będący personifikacją płodności i plenności
Przypisy
- ↑ SelimS. Kryczyński SelimS., ZbigniewZ. Weber ZbigniewZ. (red.), Fitopatologia. Choroby roślin uprawnych. Tom 2, Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2011, s. 272–274, ISBN 978-83-09-01077-7 .
- ↑ a b c AleksanderA. Smakosz AleksanderA., Michał Rudko, Mateusz DąsalM.R., M.D. Wiktoria Kurzyna Michał Rudko, Mateusz DąsalM.R., M.D., The Usage of Ergot (Claviceps purpurea (fr.) Tul.) in Obstetrics and Gynecology: A Historical Perspective, „Toxins”, 13 (7), 2021, DOI: 10.3390/toxins13070492 [dostęp 2021-08-01] .
- ↑ a b AleksanderA. Drygas AleksanderA., „Święty Ogień” – ciężka choroba średniowiecza [online], Swiat-Zdrowia.pl [dostęp 2015-10-08] .
- ↑ H.W.H.W. Eisfelder H.W.H.W., Secale cornutum and the hallucinogenic drugs, „J Am Inst Homeopath”, 60 (5), s. 143–148, PMID: 5630444 .
- ↑ a b P.W. vanP.W. Dongen P.W. vanP.W., A.N. deA.N. Groot A.N. deA.N., History of ergot alkaloids from ergotism to ergometrine, „Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol”, 60 (2), 1995, s. 109–116, DOI: 10.1016/0028-2243(95)02104-Z, PMID: 7641960 .
- ↑ a b Michael I.M.I. Greenberg Michael I.M.I., Disaster! A Compendium of Terrorist, Natural, and Man-Made Catastrophes, Jones & Bartlett Learning, 2006, s. 89–90, ISBN 978-0-7637-3989-8 .
- ↑ W.W. Migdał W.W., Od zatruć pokarmowych do bezpiecznej żywności, „Przegląd hodowlany” (2), 2010, s. 22–27 .
 | Zobacz multimedia związane z tematem: Sporysz |
 | Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Sporysz |
- p
- d
- e
- p
- d
- e
N02: Leki przeciwbólowe
| N02A – Opioidy |
| ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| N02B – Inne leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe |
| ||||||||||||||
| N02C – Leki przeciwmigrenowe |
|
- Britannica: science/Claviceps, science/ergot
- Catalana: 0091102
Identyfikatory zewnętrzne:
- EoL: 21879
- GBIF: 2562525
- identyfikator iNaturalist: 123250
- NCBI: 5110
